İŞ AHLAKI ÜZERİNE
“Bakkallar: Malın iyisini, fenasını ayırarak sata, terazileri çok doğru ola,
eksik tartıp satan bakkalların hakkından geline.
Oduncular: Odunun boyu deve yükü olursa dört, katır yükü olursa altı
karış ola ve yük devenin ve katırın taşıyabileceği kararda ola, eksik olmaya.
Terziler: Dikişlerini sıkı dike ve esvabı vaat ettikleri günde yetiştire, ziyade iş
alıp gününde yetiştirmeyenler hazır edile.
Ekmekçiler-Çörekçiler: Ekmekçinin, çörekçinin çöreği çiğ, kara ekşi ve noksan olmaya.”
Kanunname-i İhtisabı Bursa Fermanı (Bursa Belediye Kanunu, 1502).
İş ahlakı, iş dünyasındaki mal ve hizmet üretim ve tüketim sürecindeki doğrular ve yanlışları ifade eder. Neyin doğru, neyin yanlış olduğu konusu ahlaki bir konudur. İş dünyasında doğru davranışlar ve eylemler olacağı gibi yanlış davranışlar ve eylemler de bulunmaktadır. Bu açıklamalardan anlaşıldığı üzere iş ahlakı, iş dünyasındaki doğru ve yanlışları ifade eder.
İş ahlakı genellikle özel teşebbüslerin mal ve hizmet üretiminde ve satışında ahlaki davranmalarının önemi üzerinde durmaktadır. İş ahlakı aynı zamanda “şirket ahlakı”, “firma ahlakı”, “işletme ahlakı”, “ticaret ahlakı” vs. adlar ile de tanımlanmaktadır. Şüphesiz “esnaf ahlakı”, “üretici ahlakı”, “işveren ahlakı” vb. tanımlamaları da iş ahlakı içerisinde değerlendirmek mümkündür.
İş ahlakı kavramı ile “sosyal sorumluluk” kavramı arasında da yakın ilişki bulunmaktadır. Şüphesiz tüm birey ve kurumların içinde yaşadığı çevreye karşı ödev ve sorumlulukları bulunmaktadır. Örneğin, bir işletmenin kendi çalışanlarına, pay sahiplerine, ortaklarına olduğu kadar dış çevreye (devlete, doğaya ve çevreye, topluma vs.) karşı da sorumlulukları bulunmaktadır. Sosyal sorumluluk, esasen iş ahlakının gereğidir. Bir başka ifadeyle iş ahlakı, sosyal sorumluluğu da içeren bir anlam taşır. Bir işletme sahibinin doğru ve dürüst olması, sözünde durması, üretimde ve satış aşamalarında hileli yollara başvurmaması çok takdir edilmesi gereken ahlaki davranışlardır. Ancak işletmenin üretim yaparken gerek iç gerekse dış çevreye karşı ödev ve sorumluluklarının bilincinde olması gerekir.
Bu açıklamalarımız çerçevesinde bir işletmenin başlıca sorumluluk alanlarını şu şekilde sıralayabiliriz: (bk. Şekil-2)
· Çalışanlara karşı sorumluluk,
· Müşterilere (tüketicilere) yönelik sorumluluk,
· Hissedarlara yönelik sorumluluk,
· Doğaya ve çevreye karşı sorumluluk,
· Devlete karşı sorumluluk,
· Tedarikçilere karşı sorumluluk,
· Rakiplere yönelik sorumluluk,
· Topluma karşı sorumluluk vs.
Önemle belirtelim ki iş ahlakı ile özellikle dış çevreye karşı sosyal sorumluluk kavramı bazen çatışır ve birbirleri ile uyuşmayabilir. Bir özel işletmenin asıl amacı kâr sağlamaktır. Bu bakımdan işletmenin, kârını maksimize edecek kararlarda bulunması rasyonel bir tercihtir. Örneğin, işletmenin kârını maksimize etmek için çalışanlara daha az ücret ödemek istemesi rasyonellik açısından doğru bir karar ve tercih olmakla birlikte “ahlaki” açıdan ve aynı zamanda “işletmenin uzun dönem kârlılığı ve verimliliği” açısından doğru olmayabilir. Bir işletmenin kârını maksimize etmek için sigortasız işçi çalıştırması ya da asgari ücretin altında işçi çalıştırması hiç şüphe yok ki iş ahlakı ile bağdaşmayan davranışlardır. Öte yandan çalışanlarına daha fazla ücret ve sosyal imkânlar sağlayan şirketlerde ilk bakışta bunun işletme için bir maliyet olduğu söylenebilir. Oysa madalyonun bir de öteki yüzü vardır. İşletmenin çalışanlarına daha fazla değer vermesi hâlinde çalışanların işletmeye daha fazla katkıda bulunmak için gayret edecekleri söylenebilir.
Özetle organizasyon içi sosyal sorumluluk ile işletmenin kârlılığı ve verimliliği arasında iki yönlü bir ilişki mevcuttur. Organizasyon dışı sorumluluk (topluma, devlete ve doğaya karşı sorumluluk) ise organizasyon amacı ile daha fazla çatışır. Daha açık söylemek gerekirse doğaya ve çevreye verilen zararların tazmin edilmesi, toplumda gelir düzeyi düşük olan kesimlere sosyal yardımlarda bulunulması vs. organizasyonun maliyetlerini artırır ya da net kârının azalması sonucunu doğurur. Ancak önemle belirtelim ki organizasyonun asıl amacı ile çatışsa da sosyal sorumluluk ahlakı iş ahlakının bir önemli ve ayrılmaz parçasıdır.
İş Ahlakına Uygun Olmayan Davranışlar
İş ahlakı konusunu daha iyi anlamak için iş ahlakına uygun olmayan davranış ve eylemler konusunda daha fazla örnekler vermemizde yarar vardır. İş ahlakına uygun olmayan davranışları başlıca şu yönlerden sınıflandırmamız mümkündür:
Firma açısından iş ahlakına uygun olmayan davranışlar:
· Vergi kaçırma,
· Sigortasız işçi çalıştırma,
· Asgari ücretin altında işçi çalıştırma,
· Tüketici haklarına saygı duyulmaması, tüketici haklarının ihlal edilmesi,
· Haksız rekabet ortamı yaratmak,
· Rakip firmalar hakkında negatif reklam yapmak,
· Aldatıcı-yanıltıcı reklam yapmak,
· Haksız fiyatlandırma yapmak,
· Tekelleşme eğilimlerine yönelmek,
· Şirket satın alımında hissedarların ve çalışanların haklarını gözetmemek,
· Haksız ücretlendirme yapmak,
· Doğaya ve çevreye karşı saygılı davranmamak,
· İşçi güvenliğini önemsememek ve bu konuda gerekli önlemler almamak,
· İnsan sağlığına uygun olmayan ürünler piyasaya sunmak,
· Sigara kaçakçılığı yapmak,
· Altın kaçakçılığı yapmak,
· Düşük ayarlı altın hırsızlığı yapmak,
· Döviz, Türk parası, çek ve hisse senedi sahteciliği ve dolandırıcılığı yapmak,
· Tarihî eser kaçakçılığı yapmak,
· Tefecilik yapmak,
· Sahte fatura basmak ve kullanmak,
· İşçi simsarlığı yapmak,
· Sahte para, pul, abonman bileti basımı yapmak vs.
Lider açısından iş ahlakına uygun olmayan davranışlar:
· Hediye verme,
· Çalışanlara değer vermeme,
· Çalışanları özel işlerinde kullanma,
· Çalışanlara adil ve hakça davranmama,
· Bilgi sızdırma,
· Defter ve belgelerde tahrifat yapma,
· “Kanun simsarları” kiralayıp lobicilik yaptırma,
· Politikacı ve bürokratlara çıkar temin ederek teşvik, çıkar elde etme vs.
Yöneticiler açısından iş ahlakına uygun olmayan davranışlar:
· Gereksiz ve aşırı harcama yapma,
· Sahte belgelerle işletmeden fazla para çekme,
· Sahte belgelerle gideri fazla gösterme,
· Çıkar temini için nüfuzu olan kimselere hediye verme,
· Bilgi sızdırma,
· Defter ve belgelerde tahrifat yapma,
· Satın alım ve hizmet ifasında çıkar temini,
· Satın alımda firma kayırma,
· Performans değerlendirmede adil olmama,
· İşletme ile alakalı olmayan özel telefon görüşmeleri yapmak,
· Özel masraflarını şirkete yükleme vs.
İşçi açısından iş ahlakına uygun olmayan davranışlar:
· İşletmenin araç, gereç ve malzemelerini özel olarak kullanma,
· İşin yapılmasını gereksiz yere uzatma,
· Gizli bilgileri sızdırma,
· Defter ve belgelerde tahrifat yapma,
· Çalışma saatleri içinde özel işler yapma,
· Belgelerde sahtekârlık,
· İzin suiistimali,
· Görevi ihmal,
· Müşteriye kötü davranma,
· İşe geç gelme,
· İşten erken ayrılma,
· Hatayı gizleme,
· Patrona hediye verme vs.
İş Ahlakının Tesisi İçin Çözüm Önerileri
· İşletmede iş ahlakı konusunda yazılı ahlak kuralları ve kodları oluşturulmalıdır.
· Organizasyon, iş ahlakı konusunda “ahlak standartları” tespit etmeli ve bu standartlara uygun hareket etmelidir.
· Lider ve üst yönetimin organizasyon çalışanlarına örnek olacak şekilde ahlaki davranış ve eylemlerde bulunması gereklidir.
· Lider ve üst yönetimin organizasyonda iş ahlakının tesis edilmesi konusunda kararlı ve inançlı olmaları gerekir.
· Organizasyonda üst yönetim tarafından iş ahlakı konusundaki çalışmaları izlemek üzere bir “ahlak kurulu” oluşturulmalıdır.
· Organizasyonda “ahlak kültürü”nün uzun dönemli olarak kurumsallaşması gereklidir.
· Organizasyonda iş ahlakına yönelik davranış ve eylemler takdir görmeli ve ödüllendirilmeli buna karşın iş ahlakına uygun olmayan davranışlar kınanmalı, gerekirse cezalandırılmalıdır.
· Organizasyonda ahlak konusuna önem verildiği açık olarak hissettirilmelidir (Örneğin, organizasyonda iş ahlakına yönelik afiş ve sloganlar asılmalıdır.).
· İş ahlakı konusunda çalışanlara sürekli eğitim sağlanmalıdır.
· İş ahlakına yönelik hukuksal düzenlemeler (Örneğin, vergi kaçakçılığı ile mücadele programı, kaçak işçi çalıştırma ile mücadele, haksız rekabet ile mücadele, tüketici koruma, vs.) yapılmalıdır.
· İş ahlakına yönelik bazı resmî kurumlar (rekabet kurulu, tüketici koruma kurumu vs.) oluşturulmalıdır.
· İş ahlakının kurumsallaştırılmasında özel sektör kuruluşları bir araya gelerek gönüllü bir organizasyon oluşturmalıdır.