Rant kollama başlıca üç aşamada gerçekleşen bir
olaydır: Bunlar sırasıyla rant yaratma, rant dağıtma ve rant kollama
faaliyetleridir.
Rant Yaratma (Rent Creation), devletin iktisadi
faaliyetlerde mal ve hizmetler yönünden "suni kıtlık" (cotrivet scarcity)
meydana getirmesine verilen isimdir. Rant kollamanın ortaya çıkmasının
temeli devletin bazı iktisadi faaliyetleri düzenlemeye ve kontrole tabi
tutması (örneğin; işyeri açılması için ruhsat verilmesi, belirli
sektörlere teşvikler verilmesi, bir monopol imtiyazı hakkının ihaleye
çıkarılması vb.) ve/veya bazı iktisadi faaliyetler üzerine sınırlamalar
getirmesi (örneğin; ithalatın kota veya kontenjan sistemine tabi
tutulması, tarife uygulaması vb.) suretiyle ortaya çıkmaktadır. Devlet
"suni kıtlık" yaratarak belirli kesimlere bir gelir transferi
yaratmaktadır. Bu "rant yaratma" olayından sonra ikinci aşamada "rant"
ın dağıtılması aşaması söz konusu olmaktadır.
Rant Dağıtma (Rent Allocation), devletin suni
kıtlık sonucu yarattığı rantı belirli kesimlere aktarması olayıdır.
Ancak burada çok önemli bir hususu gözden kaçırmamakta yarar vardır.
Rant bazen devlet tarafından rekabetçi bir piyasada dağıtılabilir.
Rekabetçi piyasada, çıkar ve baskı grupları ve bireysel rant peşinde
koşanlar yarışmak zorunda kalırlar. Rekabetçi olmayan piyasada ise
devlet belirli bir kişi ve/veya çıkar grubuna özel bir işlemle veya
yasal bir düzenlemeyle bir rant elde etme fırsatı yaratmaktadır.
Rant Kollama (Rent Seeking) ise bireysel ve/veya
çıkar grubu şeklinde örgütlenerek siyasal iktidarı ve bürokrasiyi
etkilemek suretiyle karşılıksız bir gelir transferi elde etme eylemi ya
da faaliyetidir. Bu son aşamada daha öncede belirttiğimiz gibi lobicilik
faaliyetleri yaygındır. Eğer devletten elde edilebilecek rantlar çok
fazla ise bu "lobicilik endüstrisi" nin doğmasına ve büyümesine kadar
ulaşabilir.
Konunun daha iyi anlaşılabilmesi için rant elde
etmenin her üç aşamasını bir örnek içerisinde açıklamaya çalışalım. Bir
kent belediyesinin, dolmuş ya da taksicilik işinin yapılabilmesi için
belediyeden izin alınması kararı aldığını varsayalım. Bu birinci aşamada
belediyenin "rant yaratma" sı söz konusudur. Zira, belediye bir
faaliyeti sınırlamak suretiyle suni kıtlık yaratmaktadır. İkinci aşamada
dolmuşculuk ya da taksicilik yapacak kimselerin belirlenmesi ve onlara
izin belgesi (lisans belgesi) verilmesi sözkonusu olacaktır. Bir başka
ifadeyle, bu ikinci aşamada suni kıtlık sonucu yaratılan rantların
bölüştürülmesi ya da dağıtılması aşaması karşımıza çıkmaktadır. İşte bu
aşamada rant kollama adını verdiğimiz olay ortaya çıkar. Rant elde etmek
için-örneğin, bir taksi ya da dolmuş hattı elde etmek için –kişiler,
belediye başkanı veya belediye meclis üyelerini etkilemeye çalışırlar.
Hemen belirtelim ki, "rant" ın parasal büyüklüğü rant kollama çabalarını
daha da kızıştırabilir. Bu son aşamada rant peşinde koşanlar rüşvet
teklif ederek rantı başkalarına kaptırmamaya çalışırlar.