Rant kollamanın acaba topluma yüklediği maliyet ne kadardır?Bireysel ve kuramsal düzeyde rant kollama gayretleri ve bu yönde yapılan harcamaların sosyal maliyeti ne kadardır? Konunun rakamsal boyutlarını ortaya koymadan önce bazı hususları açıklamakta yarar vardır.

İlk olarak rant kollamanın iki tür sosyal maliyetinden söz edilebileceğini belirtelim. Birincisi, görünür sosyal maliyet, ikincisi ise görünmez sosyal maliyet olarak adlandırılabilir.

Görünür sosyal maliyet, bütçe maliyetidir. Buna parasal maliyet de denilebilir. Bireysel ve kurumsal düzeyde rant kollama gayretleri ve bu yönde yapılan harcamaların rakamsal tutarı bütçe maliyetidir. Bütçe maliyetinin hesaplanması, rant kollama harcamalarının toplam bütçe harcamaları, GSYİH ya da GSMH içerisindeki payının bilinmesi açısından önemlidir.

Görünmez sosyal maliyet ise fırsat maliyetidir. Buna alternatif maliyet de denilebilir. Fırsat maliyeti, rant kollama yerine doğrudan verimli olan iktisadi faaliyetlerde bulunma halinde milli gelire yapılacak olan katkı tutarıdır. Bilindiği üzere, kişiler ve kurumlar doğrudan verimli olan iktisadi faaliyetler sonucunda milli gelire ve milli ekonomiye bir katkıda bulunmuş olurlar. Oysa rant kollama, doğrudan verimli olmayan bir faaliyettir. Dolayısıyla bu tür faaliyetlerin fırsat maliyeti önemlidir. Hemen belirtelim ki, rant kollamanın gerçek fırsat maliyetini ölçmek oldukça güç ve hatta imkansızdır.

Bir diğer önemli konu da şudur: Rant kollama oldukça geniş bir kavramdır. Geniş anlamda rant kollama deyince; monopol kollama, kota kollama, tarife kollama, vb. faaliyetlerin tamamı ifade edilmektedir. Oysa dar anlamda rant kollama, bu çalışmada belirtilen rant kollama türlerinin birini veya birkaçını içermektedir.

Bu açıklamalardan sonra şimdi rant kollamanın sosyal maliyetini araştıran bazı ampirik çalışmaların sadece sonuçlarını özetleyelim:

Rant kollama konusunda ilk ampirik çalışma 1974 yılında Anne Krueger tarafından yapılmıştır. Krueger' in yapmış olduğu çalışma Hindistan ve Türkiye' de "lisans kollama" faaliyetlerinin sosyal maliyetini ölçmeye çalışmıştır. Krueger, Hindistan' da lisans kollama sonucunda elde edilen rantların 1964 yılında yaklaşık milli gelirin % 7. 3' ünü; Türkiye' de ise 1968 yılında söz konusu rantların GSMH' nın yaklaşık % 15' ini oluşturduğunu hesaplamıştır(Krueger, 1974).

Bir başka ampirik çalışma Richard Posner tarafından yapılmıştır. Posner, monopol ve regulasyonun topluma yüklediği sosyal maliyetin ABD' de GSMH' nın yaklaşık % 3'ünü oluşturduğunu hesaplamıştır (Posner, 1975).

Laband ve Sophecleus ise Krueger ve Posner' den farklı olarak geniş anlamda rant kollamanın sosyal maliyetini ölçmeye çalışmışlardır. Laband ve Sophecleus ABD' de 1985 yılında rant kollamanın ekonomiye nominal GSMH' nın %22. 6' sı kadar bir sosyal maliyet yüklediğini hesaplamıştır(Laband ve Sophecleus, 1987).

Rant kollamanın Gana' da sosyal maliyeti ölçmeye çalışan E. Ampofo-Tuffuor, C.D. Delorme ve D.R. Kamerschen'in yaptık- ları amprik çalışma ilginç sonuçlar ortaya çıkarmıştır. Bu ülkede rant kollama yönünde yapılan israfın GSYİH' nın 1981 yılında yaklaşık % 18-21; 1984 yılında ise % 22-25' ini oluşturduğu hesaplanmıştır.

Krueger' den esinlenerek ve onunla aynı yöntemi kullanarak Hindistan' da rant kollamanın sosyal maliyetini ölçmeye çalışan S. Mohammed ve J. Whalley ise bu ülkede 1980 yılında rant kollamanın toplam maliyetinin GSMH' nın yaklaşık % 30-45' i civarında olduğunu hesaplamışlardır. (Bkz: Tuffuor ve diğerleri; 1992).

Rant kollama konusunda en kapsamlı ampirik çalışma 1989 yılında Katz ve Rosenberg tarafından yapılmıştır. Katz ve Rosenberg çalışmalarında 1970-1985 yılları arasında başlıca 20 ülkede rant kollamanın sosyal maliyetini toplam bütçe harcamalarının ve GSMH' nın bir yüzdesi olarak ayrı ayrı hesaplamaya çalışmışlardır. Tablo-1' de toplam kamu harcamaları (bütçe harcamaları) içerisinde ortalama ve maksimum rant kollama yüzdeleri gösterilmiştir. Tablodan anlaşıldığı üzere rant, kollama harcamaları bütçe harcamalarının ülkeler itibari ile % 1.28 ile %10' unu oluşturmaktadır. Maksimum rant kollama harcamaları ise %2.68 ile % 24 arasında değişmektedir. Tablodan açıkça anlaşılan sonuç şudur: Az gelişmiş veya gelişmekte olan ülkelerdeki rant kollama harcamaları oransal olarak gelişmiş ülkelerden çok daha fazladır. Örneğin, Fransa, Kanada, ABD gibi gelişmiş ülkelerde rant kollama harcamaları toplam bütçe harcamalarının %3' ünü geçmemektedir. Bu ülkelerde maksimum rant kollama oranı ise %2-8 arasındadır. Buna karşın az gelişmiş ve /veya gelişmekte olan ülkelerde bu oran oldukça yüksektir. Örneğin, ortalama rant kollama oranları Şili' de %5.32, Türkiye' de %7.70, Endonezya' da %7.85, Meksika' da %10.16, Mısır' da %10.19' dur. Maksimum rant kollama oranı ise söz konusu ülkeler için sırası ile %14. 34, 18. 55, 16. 09, 30. 96, 24. 08' dir.

Tablo-1: Bütçe Harcamalarının Yüzdesi Olarak Rant Kollama %

Sıra	Ülke	ORK	MRK	Sıra	Ülke	ORK	MRK
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10	Fransa F. Almanya İsviçre Belçika Birleşik Krallık İsveç Kanada ABD Avustralya İspanya	1.28 1.38 2.10 2.13 2.55 2.59 2.61 2.80 2.87 2.92	2.68 3.55 7.61 4.88 3.99 4.74 3.73 4.77 6.63 4.13	11 12 13 14 15 16 17 18 19 20	Kenya Yunanistan Şili Kore İtalya İsrail Türkiye Endonezya Meksika Mısır	3.97 5.28 5.32 6.08 7.31 7.58 7.70 7.85 10.16 10.19	6.77 8.04 14.34 16.24 25.17 14.63 18.55 16.09 30.96 24.08

ORK= Ortalama Rant Kollama

MRK= Maksimum Rant Kollama

Kaynak: Katz ve Rosenberg (1989), 35.

 

Tablo-2: GSMH' nın Yüzdesi Olarak Rant Kollama

Sıra	Ülke	%	Sıra	Ülke	%
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10	İsviçre F. Almanya Fransa Kanada ABD İspanya Belçika Avustralya B. Krallık İsveç	0.19 0.20 0.51 0.59 0.62 0.66 0.73 0.81 0.89 0.92	11 12 13 14 15 16 17 18 19 20	Kenya Kore Yunanistan Meksika Türkiye Endonezya Şili İtalya Mısır İsrail	0.99 0.99 1.25 1.75 1.78 1.80 1.99 2.65 5.19 5.43

Kaynak: Katz ve Rosenberg (1989), 35.

Rant kollamanın sosyal maliyetini ölçmeye çalışan Katz ve Rosenberg' in yaptığı bir diğer hesaplama ise rant kollama harcamalarının GSMH' ya olan oranıdır. Tablo-2' den anlaşıldığı üzere rant kollama harcamaları söz konusu 20 ülkede GSMH' nın yaklaşık %0.19 ile %5.43' ünü oluşturmaktadır. Açıktır ki rant kollama harcamaları, sosyal açıdan israftan başka bir şey değildir. Yine bu tablodan çıkan sonuç, az gelişmiş ülkelerde göreli olarak rant kollama harcamalarının GSMH' ya olan oranının daha yüksek olduğudur.

Kaynak: C.C.Aktan, "Rant Kollama", Amme İdaresi Dergisi, Aralık-1993.

 

TAVSİYE:

BU KONUDA DAHA FAZLA BİLGİ İÇİN AŞAĞIDAKİ MAKALELERİ OKUYABİLİRSİNİZ.

Chris Paul ve Al Wihlhite, "İllegal Piyasalar ve Rant Kollamanın Sosyal Maliyeti" (Çev:M. Sakal) 

Adı Schnytzer, "Bütçe Tahsislerine Yönelik Değişmeler ve Rant Kollamanın Sosyal Maliyetlerine İlişkin Uluslararası Karşılaştırma", (Çev: M. Sakal) 

Gordon Tullock, "Tarifelerin, Tekellerin Ve Hırsızlığın Refah Maliyetleri", (F.Devrim)

 

Bkz: Politik Yozlaşma ve Rant Kollama (Der: C.C. Aktan & A.Eker), Ankara: Takav Matbaası, 1994.