Rant kollamanın değişik türleri mevcuttur. Başlıca rant
kollama türlerini şu şekilde özetleyebiliriz:
1. Monopol Kollama: Devlet tarafından imtiyaz hakkı
verilen bir monopolün elde edilmesi için çıkar ve baskı gruplarının girişmiş
oldukları lobicilik faaliyetleri ve bu amaçla yapmış oldukları harcamalara
"Monopol Kollama" adı verilmektedir. Konuyu bir örnekle açıklamaya
çalışalım. Devlet tarafından oyun kağıtlarının basımı için imtiyaz hakkının
bir özel kuruluşa verileceğini düşünelim. Özel kişi ve kurumlar bu imtiyaz
hakkını elde temek için devlet ile çeşitli lobicilik faaliyetlerine girerek
bu hakkı elde etmek için rekabet edeceklerdir. Örneğin, bu işlerin takibi
için bir hukuk danışmanının veya avukatın görevlendirildiğini düşünelim.
Hukuk danışmanına veya avukata bu amaçla yapılan harcamalar GSMH üzerinde
net bir artış doğurmaz. Bir diğer deyişle, bu amaçla görevlendirilmiş bir
hukuk danışmanının veya avukatın fırsat maliyeti, bu faaliyetler ile
uğraşmadıkları takdirde yapacakları prodüktif faaliyetler sonucu elde
edilecek gelirlerin toplamına eşittir. Devletten bir monopol hakkı elde
etmek için sadece avukatların değil, bunun dışında mali danışman ve
muhasebeciler, yöneticiler ve hatta sekreterlerin de çabaları söz konusudur.
Eğer, bu transferleri elde etmek için rekabet çok güçlü ise kaynak
harcaması, transfer edilecek miktara kadar ulaşabilecektir. Önemle belirtmek
gerekir ki, bu tür bir ekonomik transfer elde etmek için yapılan harcamalar
sosyal bir maliyettir. Monopol hakkını elde etmeye çalışan kişi ve kurumlar,
kamu görevlilerine rüşvet vererek de bu hak ve imtiyazları elde etmeye
çalışırlar.
2. Tarife Kollama: Baskı ve çıkar gruplarının yurt içi
piyasada karlarını maksimum düzeye çıkarmak için belirli mal ve hizmetlerin
ithalinde tarife (ithalat vergisi) uygulanması veya ithalatın yasaklanması
için girişmiş oldukları lobicilik faaliyetleri ve bu amaçla yapmış oldukları
harcamalara "Tarife Kollama" adı verilmektedir.
3. Lisans Kollama: İthalatta tahsisli kotalardan lisans
belgesi almak için yapılan lobicilik faaliyetlerine "Lisans Kollama" adı
verilmektedir. Burada ithalatta izin belgesi (lisans) almak suretiyle elde
edilecek rantlar söz konusudur.
4. Kota Kollama: İthalatın kota ve kontenjan sistemine
tabi olması durumunda bazı kişi ve kurumların, daha doğru bir ifade ile,
çıkar ve baskı guruplarının global kota ve tahsisli kotaların arttırılması
girişimlerine ve bu amaçla yapmış oldukları harcamalara "Kota Kollama" veya
"Kontenjan Kollama" adı verilmektedir. Burada bir taraf ithalata konu mal ve
hizmetler üzerindeki miktar kısıtlamalarının kaldırılması ve/veya kapsamının
daraltılması için mücadele verirken, diğer bir kısım yurt içi piyasadaki
karlarını maksimize etmek için miktar kısıtlamalarının kapsamının
genişletilmesine çalışmaktadır.
5. Teşvik Kollama (Subvansiyon Kollama) : Çıkar ve baskı
gruplarının devletten iktisadi gayeli mali yardımlar (faizsiz veya düşük
faizli krediler, tarımsal ürünler için destekleme alımları, vergi istisna ve
muafiyetleri vb.) elde etmek için girişmiş oldukları faaliyetler "Teşvik
Kollama" veya "Subvansiyon Kollama" olarak adlandırılır.
6. Insider Trading ve Tüyo Kollama : Herhangi bir
şirkette, şirket sahiplerinin, yöneticilerin, denetçilerin, danışmanların,
çalışanların, hissedarların ve sair şirketle ilgili üçüncü şahısların
şirkete ait önceden halka açıklanmamış bilgilerden yararlanarak ve/veya bu
bilgileri başka kimselere "tüyo" (tippee) vererek sızdırmak suretiyle menkul
kıymet piyasalarında haksız bir kazanç elde etmeleri veyahutta
karşılaşacakları muhtemel bir zarardan kurtulmalarına "Insider Trading" veya
"Insider Dealing" adı verilmektedir. "Insider Trading"i Türkçe' ye "İçerdeki
Ticaret" olarak çevirmek mümkündür. Menkul kıymet piyasalarında ortaya çıkan
bu insider trading olayını "içeridekilerin, iç bilgiden yararlanmak ve/veya
bu bilgiyi sızdırmak suretiyle haksız bir kazanç elde etmeleri veya olası
bir zarardan kurtulmaları" olarak da tanımlamak mümkündür.
Bu ikinci tanım çerçevesinde konuyu daha iyi anlamak
açısından bazı kavramları açıklamak yararlı olacaktır. "İçerdekiler" (insiders);
şirket sahipleri, yöneticileri, denetçileri, danışmanları, hissedarları ve
şirketle veya bu kimselerle doğrudan ve/veya dolaylı ilişkide bulunan diğer
kimseleri kapsamaktadır. "İç bilgi" (inside information); menkul kıymet
piyasalarında işlem gören değerli kağıtların fiyatını etkileyebilecek
şirketle ilgili her türlü bilgiyi içermektedir. İşte "insider trading"
içeridekilerin "iç bilgi" den yararlanmak suretiyle bir haksız kazanç elde
etme veya olası bir zarardan kurtulma olayıdır. Hemen belirtelim ki
içeridekiler, iç bilgiyi başkalarına sızdırarak yada yaygın deyimle "tüyo"
vererek de bir çıkar elde edebilirler.
Buraya kadar kısaca insider trading olayını açıklamış
bulunuyoruz. Insider trading olayı kamuya ait değerli kağıtların menkul
kıymetler borsasında işlem görmesi halinde de söz konusu olabilmektedir.
Örneğin; kamu iktisadi teşebbüslerinin hisse senetlerinin, devlet tahvili ve
hazine bonolarının satışında "Insider trading" olayı ortaya çıkabilmektedir.
Insider trading ve tüyo kollama (Tippee seeking) suretiyle bir rant elde
edilmesi her zaman söz konusu olabilmektedir. Bu çerçevede insider trading
ve tüyo kollama, rant kollamanın bir başka türünü oluşturmaktadır.
7. Sosyal Yardım Kollama (Altruizm Kollama) : Ekonomide
kişi ve kurumların lobicilik yaparak devletten bir sosyal gayeli mali yardım
(örneğin; işsizlik yardımı, fakirlik yardımı, vb.) elde etme faaliyetlerine
"Sosyal Yardım Kollama" veya "Altruizm Kollama" adı verilmektedir.
Kaynak: C.C.Aktan, "Rant Kollama",
Amme İdaresi Dergisi, Aralık-1993.
