AKADEMİK ÖZGÜRLÜK

Prof.Dr.Coşkun Can Aktan

“Ayaklarıma pranga vurabilirsiniz, fakat düşüncelerime vuramazsınız. Zeus bile beni mağlup edemez.”

Epiktetus

“Vücudum köle olsa da düşüncelerim özgürdür.”

Sopheclus

“Söylediklerini onaylamıyorum, fakat ölümüne de olsa, konuşma hakkını savunacağım”.

Voltaire

Akademik özgürlük, ideal bir üniversite için olmazsa olmaz koşullardan birisidir. Akademik özgürlük, insan hak ve özgürlüklerinin mevcut olduğu ve korunduğu gerçek demokrasi ile yönetilen ülkeler için anlam ifade eden bir kavramdır. Otoriter ve totaliter rejimlerde temel siyasal ve sivil haklar ve özgürlükler etkin bir şekilde korunamadığından bu tür rejimlerde gerçek manada akademik özgürlüklerden söz edilmesi mümkün değildir. 

Akademik özgürlük, Yüksek Öğretim Kurumlarının Özerkliği ve Akademik Özgürlük Üzerine Lima Bildirgesi’nde "... akademik bir çevre üyelerinin tek tek ya da toplu halde bilgiyi araştırma, inceleme, tartışma, belgeleme, üretme, yaratma, öğretme, anlatma veya yazma yoluyla edinmelerinde, geliştirmelerinde ve iletmelerindeki özgürlükleri anlamına gelir.” şeklinde tanımlanmıştır.[i]

Akademik özerklik kavramı gibi akademik özgürlük kavramının  da “mutlak” değil, belirli sınırları olan bir kavram olarak düşünülmesi gerekir.     “Akademik özgürlüklerin sınırları nelerdir?” sorusu kolay cevaplanabilecek bir soru değildir. Akademik özgürlükler en geniş manada mevcut olmalı, bu özgürlükler anayasal ve yasal güvenceler altında olmalıdır. Bununla birlikte, akademik özgürlüklerin akademik kişi ve kurumlara belirli görevler ve sorumluluklar yüklediği de unutulmamalıdır.

“Akademik özgürlük öğretim üyelerine istediği dersleri kendi tespit ettikleri içeriklere göre anlatma, üniversite içinde kendilerinin uygun gördüğü akademik birimler ve dereceye yönelik programlar ihdas etme, devletin tahsis ettiği kaynakları hesabını vermediği araştırma faaliyetlerinde kullanma hakkını vermediği gibi evrensel normlar çerçevesinde değerlendirilmeyen ürünlerle akademik rütbe kazanmayı hak olarak görme anlamına gelmez.”[ii]

Yukarıda da ifade ettiğimiz üzere akademik özgürlüklerin korunması esastır ve bu özgürlüğün anayasal ve yasal güvence altında olması gerekir. 1998 yılında Birleşik Krallık’ta yürürlüğe konulan Eğitim Reformu Kanunu’nda “üniversite öğretim üyeleri akademik özgürlüğe sahiptir” ibaresi yerine “üniversite öğretim üyeleri bu nedenden dolayı işlerini kaybetme tehlikesine maruz kalmaksızın, bilinenleri sorgulama ve çelişkili görüşlere sahip olma hakkına sahiptir” şeklinde bir ibareye yer verilmiştir.[iii] Bu örnekten de anlaşıldığı üzere akademik özgürlük kavramının yasalarda açık olarak tanımlanması önem taşımaktadır.

Burada ülkemizde Sabancı Üniversitesi tarafından deklere edilen “Akademik Özgürlükler Belgesi”ni burada bir örnek olarak göstermek istiyorum.  Sabancı Üniversitesi tarafından açıklanan sözkonusu belgede “Bilginin iletilmesi sürecinde yer alan Sabancı Üniversitesi camiasının bütün üyeleri; derslerinde, üniversite içinde ve dışındaki araştırmalarında ve araştırma sonuçlarını yayınlamak, tartışmak ve yorumlamakta özgürdür” denilmektedir.  Belgede akademik özgürlüklerin sınırları ise sorumluluk ahlakı kavramı ile açıklanmaktadır.  Aşağıda bu belgenin tamamını sunuyoruz.

EK:

SABANCI ÜNİVERSİTESİ

AKADEMİK ÖZGÜRLÜKLER BELGESİ[iv]

Giriş

Üniversite, geleneksel olarak ve tanımı gereği, kamu yararı için bilgi üreten, bilgiyi ileten ve yayan özerk bir öğretim ve araştırma kurumudur. Üniversite'nin toplum ve dünya karşısındaki yükümlülüğü, eğitimde bilimsel tutarlılık ve kaliteyi teminat altına almaktır. Bu yükümlülüğü yerine getirmek için, 1988'de 29 Avrupa Üniversitesi Rektörü tarafından Bolonya'da imzalanan "Magna Charta Universitatum"da da açıkça ifade edildiği üzere, Üniversite'de bilimsel araştırma ve öğretim, gerek ahlaki açıdan gerekse entellektüel yönden, her tür siyasi ve ekonomik etkiden bağımsız olmalıdır.

İlkeler

Bu evrensel ilkeler doğrultusunda, Sabancı Üniversitesi Mütevelli Heyeti, öğretim kadrosu ve yönetimi, araştırma, düşünce ve ifade özgürlüğünün eksiksiz bir şekilde sağlanmasında ve korunmasında ortak sorumluluk üstlenirler. Sabancı Üniversitesi'nin akademik özgürlükler konusundaki taahhüdü, aşağıdaki şekilde ifade bulur:

§         Bilginin iletilmesi sürecinde yer alan Sabancı Üniversitesi camiasının bütün üyeleri; derslerinde, üniversite içinde ve dışındaki araştırmalarında ve araştırma sonuçlarını yayınlamak, tartışmak ve yorumlamakta özgürdür.

§         Sabancı   Üniversitesi   öğretim   kadrosu   ve   yönetimi,  Üniversite'nin   her mensubunun kişisel bilimsel görüşünü ifade ve sanatsal dışavurum hakkını korumakla yükümlüdür.

§         Sabancı Üniversitesi, hiçbir mensubunun kişisel görüşünü ya da bu görüşün kamuoyu önünde ifade edilmesini etkilemeye veya kontrol altına almaya teşebbüs etmez.

§         Sabancı Üniversitesi, mensuplarının birer yurttaş olarak her türlü tercihine saygı gösterir.

§         Akademik özgürlük hakkı, aşağıdaki yükümlülükleri de beraberinde getirir:

§         Gerek    Üniversite    camiasına,    gerekse    kendi    mesleğine    karşı    ahlakî yükümlülüklerini ve sorumluluklarını yerine getirmek.

§         Bireysel düzeyde ve işbirliği ruhu içerisinde, mükemmeliyete, yenilikçiliğe bağlılık ve öğretim ve araştırmada bilginin sınırlarını ileriye götürmek.

Üniversite'ye olan sorumlulukları, bireysel haklardan ayrı tutmak ve kamuoyu önünde   ifade   edilen   görüşlerin,   Üniversite'yi   hiçbir   şekilde   bağlayıcı olmamasını ve temsil etmemesini sağlamak.