BUCHANAN'IN RANT KOLLAMA TEORİSİ'NE KATKILARI
Kamu Tercihi teorisyenlerinin üzerinde önemle durdukları konulardan bir tanesi de rant kollamadır. Rant kollama faaliyetinin politik süreç ile doğrudan bir ilişkisinin olması Kamu Tercihi Teorisinin ilgisini çekmektedir.
Buchanan’a göre rant kollama kavramı, 1970’li yıllarda ekonomi teorileri içerisinde yer almaya başlamıştır. Bu kavramın anlatmak istediği davranış biçimi, özellikle 20. yüzyılın ikinci çeyreğinden itibaren ortaya çıkan fırsatlarla birlikte, her zaman karşılaşılan ve muhtemelen gelecekte de karşılaşılacak bir davranış biçimidir (Buchanan, Tollison ve Tullock, 1980; 3. Buchanan, 1999; 103).
Rant kavramı günlük hayatta kullanılan ve insanların çoğunun bildiği bir kavramdır. Mülk sahibinin mülkünden elde ettiği rant buna bir örnek olarak verilebilir. Ancak bu tanım ve kullanım şekli bugün değişmiştir.
Ekonomi teorisi içerisine giden ve araştırmalara konu olan bu kavram, ilk olarak Smith tarafından ele alınmıştır. Smith kar, ücret ve rant olmak üzere üçe ayrılır. Smith’e göre kar risk içeren bir gelir türüdür. Ücret ise, bir emek ile ortaya çıkabilecek bir gelirdir. Bunların içerisinde risksiz ve en kolay şekilde elde edilebilecek gelir ranttır. Kısaca rant fırsat maliyeti yüksek olan bir gelirdir (Buchanan, 1983b; 71).
Buchanan’a göre kaynak sahipleri eğer daha fazla rant geliri isterlerse, rant kollama faaliyeti içerisine gireceklerdir. Geleneksel ekonomi teorisi içerisinde kişinin gelirini maksimize etme isteği en temel arzulardan bir tanesidir. Toplumdaki her bir bireyin kendi faydasını maksimize etmek istemesi, sonucu iyi olan bir davranış biçimidir (Buchanan, 1991a; 39).
Bazı durumlarda piyasa içerisinde ortaya çıkan kar kollama faaliyetleri dışsal ekonomilere sebep olabilmektedir. Pigou’ya göre kar kollama faaliyetlerinin sosyal marjinal getirisi özel marjinal getiriden büyüktür.
Buchanan çalışmalarında rant kollama kavramı ile kar kollama kavramını birbirinden ayırarak, bir piyasa yapısı içerisinde fırsatlar doğrultusunda kendi karını maksimize etmeye çalışan bireylerin davranışlarına dikkat çekmeyi amaçlamıştır (Buchanan, 1999, 104).
Buchanan’a göre piyasa süreci içerisinde bireylerin kendi çıkarları doğrultusunda kendi karlarını artırmak istemeleri bir “kar kollama” faaliyetidir. Ancak aynı davranış şekli bazı yasal düzenlemeler altında faydalı olmayan sonuçlar ortaya çıkartabilir. Yani sonuçlar “iyi” yerine “kötü” olabilir. Bu kötü sonuçların temelinde “kar kollama” davranış biçimi değil, “rant kollama” davranış biçimi vardır.
Rant kollama ile kar kollama davranış biçimini kesin çizgiler ile birbirinden ayırmaya çalışan Buchanan, kar kollama davranış biçimini rant kollama davranış biçimi ile karıştırılmaması gerektiği üzerinde durmuştur.
Buchanan’a göre rant kollama faaliyeti ile bireyler veya baskı grupları kendi çıkarlarını maksimize edecek yasal düzenlemeler çıkarttırabilecekler ve sonuçta büyük bir toplumsal israfa sebep olacaklardır.
A. Ekonomik Rant: Kar Kollama
Ekonomik rant piyasa süreci içerisinde kaynak sahiplerinin veya girişimcilerin elde etmeyi düşündükleri ve piyasaya sürdükleri kaynaklardan elde edilecek ek gelirleri ifade eder. Bu rant risk içerir ve sonuçta pozitif olabileceği gibi negatif de olabilir.
Piyasa yapısı içerisinde eğer ekonomik rant cezbedici bir özelliğe sahip ise, kaynak sahipleri ve girişimciler bu rantı elde etmek için harekete geçerler.
Buchanan piyasa sürecinde rantın iki önemli özelliği üzerinde durmuştur. Birincisi; piyasa sistemi içerisinde, bütün ekonomik rantlar aşınırlar. Örneğin, bir girişimcinin yüksek kar elde etmesi diğer girişimcileri aynı alana yöneltecektir. Diğer girişimcilerin artan sayıda karı yüksek olan alanlara girmeleri ekonomik rantın yani karın düşmesine veya ortadan kalmasına sebep olur. Böylece ekonomik rant aşınmış olarak karşımıza çıkar.
İkincisi, ekonomik rantlar sonuç olarak pozitif olabileceği gibi negatif de olabilir yani bir risk taşır. Öngörülerinde hatalı olan veya gerçekleştirilmesi zor olan fırsatlar peşinde koşan girişimciler fırsat maliyetinden daha az kazanç elde edebilirler.
Buchanan’a göre ekonomik rant meydana getirmek için yapılan girişimcilik, rant kollama faaliyetlerinden oldukça farklıdır. Örneğin, bir girişimcinin diğer girişimcilerin bilmediği bir fırsat yakaladığını düşünelim. Bu girişimci piyasaya süreceği bu mal ve hizmetten yüksek bir ekonomik rant elde etmektedir. Piyasa süreci içerisinde bunu gören diğer girişimciler de yüksek ekonomik rant sebebiyle aynı alanda faaliyete başlarlar. Böyle bir rekabet ortamında ilk önce elde edilen yüksek ekonomik rantların erimeye veya aşınmaya başladığını görmek mümkündür. Sonraki aşamalarda bu rantın negatife dönmesi de muhtemeldir. Bunun gerçekleşebilmesi için piyasaya giriş ve çıkışın serbest bırakılması ve rekabetçi bir ortamın olması gerekmektedir. Eğer böyle bir ortam yoksa üretim tekelci sınırları aşamayacak ve fiyatlar düşmeyecektir (Buchanan, 1999; 105).
B. Sosyal Getirisi Olmayan Rant Kollama
Rant kollama, ekonomik ranttan farklı olarak sonunda bir israfa yol açan ve işin içerisine politik karar alma sürecinin girmesi ile elde edilen rantlar için geliştirilmiş bir kavramdır. Örneğin bir girişimcinin yeni bir mal veya hizmet üreterek ekonomik rant peşinde koşması yerine, mevcut iş alanında tekel hakkının olduğu konusunda hükümeti ikna edecek bir yol bularak, kendi çalışma alanına diğer girişimcilerin girmesini engellemesi bir rant kollama davranışıdır. Hükümetin ikna edilmesi sonucu verilen tekel hakkı ile piyasa sürecine önemli bir darbe indirecektir. Bu süreçte tüketicilerin kayıpları devletin kolladığı tekelciye doğru artı değer olarak aktarılmış olacaktır.
Bu süreçte elde edilen ve getirisi çok olan imtiyazlar diğer girişimcilerin rant kollama faaliyetlerine girişeceklerinin bir göstergesidir. Piyasaya girişin serbest olmadığı bir ortamda rant kollama faaliyetleri kötü sonuçlar verecektir. Sonuçta israf ortaya çıkacak ve toplumun geneli bu rant kollama faaliyetinde dolayı kaybedecektir.
Buchanan rant kollama ile anlatılmak istenen şeyin bu son örnekteki durum olduğunu vurgulamaktadır (Buchanan, Tollison ve Tullock, 1980; 9).
C. Rant Kollama ve Devlet Faaliyetleri
Buchanan’a göre politik süreç içerisinde rant kollama faaliyetlerinin artması, bir çok politik iktisatçının dikkatini çekmektedir. Yasaların devamlı olarak yeniden düzenlenmesi, böyle bir rantın oluşup oluşmadığı konusunda iktisatçıların araştırmalarına konu olmaktadır.
Buchanan, mülkiyet hakkının ve bireysel hak ve özgürlüklerin korunması için devlet faaliyetlerinin en aza indirilmesini savunmaktadır. Piyasa sürecinin ekonomik davranışlara hakim olmasının sağlanması rekabet ortamı ile birlikte rant kollama faaliyetlerini de önleyecektir. Piyasa süreci içerisinde gerçekleşen ekonomik rantlar kalkınma ve büyümeyi hızlandıracaktır.
Buchanan’a göre devletin piyasa süreci içerinde aktif roller üstlenmesi yeni rant kollama faaliyetlerini beraberinde getirecek ve israfa sebep olacaktır. Rant kollama faaliyetleri devletin ekonomi içerisindeki payı ile doğru orantılıdır.
Devlet tarafından sağlanan serbestiler, kotalar, izinler, yetkiler, onaylar ve imtiyaz belgeleri devletin piyasa sürecine müdahalesinin bir göstergesidir ve rant kollama faaliyetlerine yardımcı olmaktadırlar. Buchanan’a göre devletin bazı durumlarda bunlara başvurması kaçınılmaz olabilir. Ancak rant kollama ile ifade edilmek istenen, baskı gruplarının kendi çıkarları doğrultusunda politikacıları etkileyerek bu imtiyazları elde etmeleridir.
Devletin piyasaya girişi engellemesi ve tekel oluşumuna yardımcı olması beraberinde rantları da getirmektedir. Rekabetin olmaması sebebiyle fiyatlar rekabet düzeyinin üstünde gerçekleşecektir. Bazı durumlarda bunun tersi de gerçekleşebilir. Rekabetin olduğu bir ortamda fiyatların rekabet düzeyinin altında gerçekleşmesi için devlet piyasaya müdahale edebilir. Bu da bir tür rant kollamadır ve sonuçta toplumsal bir israfa ortaya çıkacaktır.
Buchanan’a göre, mülkiyet hakkını ve sözleşme özgürlüğünü sağlayan ve koruyan yasalar ile birlikte piyasalar toplum adına etkili sonuçları olan kaynakları alternatif alanlara dağıtacaktır. Piyasaların kaynak dağıtımı işlevi üstlenmesine izin verildiği sürece politik sürecin bu işlevi üstlenmesine gerek kalmayacaktır.
Politik sürecin piyasaya müdahalesi ile ortaya çıkan rant kollama faaliyeti ciddi anlamda kaynak israfına sebep olmaktadır. Çünkü bu süreç içerisinde birileri kazanmakta, toplumun geneli ise kaybetmektedir.
Bazen politik süreç rant kollama faaliyetine izin vermeksizin kaynak dağılımı faaliyetinde bulunabilir. Örneğin, devlet bir malın üretimi ve satışını sınırlayabilir, devletin bu kararı büyük rant fırsatlarına sebep olabilir. Ancak devlet, gerçekleşmesi zor da olsa, ortaya çıkan ranttan toplumun her bir bireyinin eşit pay almasını öngörebilir. Buchanan’a göre devletin eşit pay dağıtmadaki zaafları dikkate alınırsa, bunun başarı şansının olmadığı düşünülebilir.
Buchanan rant kollama faaliyeti içerisinde vergileme ile ilgili üç aşamadan bahsetmekte ve bu üç aşamanın sonuçta toplumsal bir israfa dönüştüğünü belirtmektedir. Örneğin toplumdaki kişilerin veya grupların yeni bir vergi ile karşı karşıya kaldıklarını varsayalım. Bireyler ve gruplar ilk aşamada kendi lehlerine lobi faaliyeti içerisinde olacaklardır, ikinci aşamada kendi lehlerine politik karar alma sürecini etkilemeye çalışacaklardır, üçüncü aşamada ise öngörülen vergi yasasında değişiklik yaptırtarak kendilerini vergiden muaf olmalarını sağlayacak faaliyet içerisinde olacaklardır. Bu motivasyonların her biri rasyonel motivasyonlardır ancak kaynak israfına sebep olmaktadır.
Buchanan’a göre rant kollama faaliyetlerinin incelenmesi Kamu Tercihi Teorisine uygun bir incelemedir. Karar alma sürecinde fiyatların piyasa dışı faktörlerce belirlenmesi beraberinde rant kollamayı getirecektir.
Rant kollama faaliyetinin ortaya çıkması, devletin yapay bir kıtlık yaratmasına bağlıdır. Bunun yanında etkinliği azaltan yasaların var olması rant kollama fırsatını ortaya çıkartan diğer ve önemli bir sebeptir. Rant kollamayı önlemek için tek tek yasal düzenlemelere başvurmak yerine anayasal bir düzenleme ile bunun önüne geçilmesi daha kolaydır.
Buchanan’a göre rant kollama faaliyeti içerisinde olan birisinin bundan vazgeçmesi çok zor olacaktır. Ancak rant kollamaya sebep olan fırsatların yok edilmesi üzerinde toplumsal bir oybirliğinin veya uzlaşmanın oluşması toplumsal israfa sebep olan bu faaliyetlerin temelden çözümüne yardımcı olacaktır (Buchanan, 1999; 110).
Kaynak: Hakkı Odabaş, James M. Buchanan’ın Kamu Tercihi Ve Anayasal İktisat Alanındaki Katkılarının Değerlendirilmesi, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İzmir: DEÜ. Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2001.
Not: Bu bilgiler sayın Odabas'ın izni ile yayınlanmaktadır. Kendilerine teşekkürlerimizi sunuyoruz.