JAMES. M. BUCHANAN'IN VERGİLEME TEORİSİNE KATKILARI
Buchanan’ın kamu maliyesi teorisi içerisinde üzerinde durduğu en
önemli konulardan bir tanesi de vergilemedir. Buchanan’a göre ortodoks kamu maliyesi
yaklaşımı vergilemeyi bütçenin harcama yönünü ihmal ederek ele almıştır. Bu
yaklaşımlar adalet kriterini temel alarak vergileri sadece özel ekonomiden kamuya
aktarılan bir pay olarak gördüler. Ancak vergiler ve bunlardan sağlanan faydalar
birlikte ele alınmadılar. Bu yaklaşımlara eleştiriler getiren Buchanan, vergi
ödeyenler ile bu vergilerle finanse edilen hizmetlerden faydalananların aynı politik
toplumun üyeleri olduğu üzerinde durmuş ve toplumdaki herkesi eşzamanlı olarak vergi
ödeyen ve kamu hizmetlerinden faydalanan bireyler
olarak ele almaya çalışmıştır (Buchanan, 1976a;
17).
Buchanan mali mübadele paradigması içerisinde vergileme konusunda adalet
ve eşitlik ilkelerine uygun öneriler getirmeye çalışmıştır. Getirilen önerilerin
temelinde Wicksell’in ve Lindahl’ın yaklaşımları vardır. Buchanan’a göre bu
yaklaşımlar modern kamu maliyesi teorisinin gelişiminde önemli bir yere sahiptir.
Wicksell çalışmasında vergi yükünün dağıtılmasına ilişkin olarak,
vergilerle finanse edilen kamu harcamalarının faydalar yönünün de hesaba katılması
gerektiğini savunmuştur (Buchanan, 1951; 175).
Buchanan vergilemede adaletin sağlanması ve optimal vergileme konusunda iki
model doğrultusunda değerlendirmeler yapmaya çalıştı. Bu modeller planlama modeli ve
kamu tercihi modelleridir. Planlama modelinde bütçe büyüklüğü ve toplam vergi
gelirleri üzerinde alınacak kararlar, bireylerin tercihlerini her yönde yorumlayabilen
bir plancı tarafından verilecektir. Kamu tercihi modelinde ise, kararlar bazı karar
alma kuralları içerisinde direkt bireyler tarafından verilecektir (Buchanan, 1976a; 18).
Samuelson’a göre, özel mal için etkinlik, her bir bireyin elde ettiği
marjinal faydanın marjinal maliyete eşitlenmesi ile sağlanır. Kamusal mallarda ise
tüketicilerin elde ettiklerin faydaların farklı olması sebebiyle, etkinliğin
sağlanması için marjinal faydalar toplamının marjinal maliyete eşit olması
gerekmektedir.
Toplumdaki bireylerin tercihlerinin ne olduğunu bilen bir planlamacı,
götürü vergilemeyi kullanarak kamusal mallardan elde edilen eşit faydalar için eşit
vergi yükleri oluşturabilir. Götürü vergilerden yapılacak herhangi bir sapma, bir
etkinsizliğe sebep olacaktır (Buchanan, 1976a; 19).
Eşit vergi payları rejiminden Lindahl fiyatları rejimine doğru yapılan
bir değişiklik ile, bireysel olarak elde edilen faydanın özel malların yanı sıra
kamusal mallar için de geçerli olduğu yaklaşımı kabul edilmiş olacaktır.
Buchanan’a göre planlama modelinde, bireysel tercihlerin bir plancı
tarafından biliniyor olduğu varsayımı böyle bir modelin demokratik olmayan bir sistem
içerisinde de olabileceği sonucunu çıkartmaktadır (Buchanan, 1976a; 19).
Buchanan’a göre bu model demokratik olmayan bir ortam ile bağdaşmaz.
Mali mübadelenin olabilmesinin ilk şartı gönüllülüktür. Kamu tercihi modelinin temelini oluşturan mali
mübadele yaklaşımı, Wicksell tarafından ilk olarak ele alınmaya
çalışılmıştır. Wicksell’e göre adalet ve verimlilik kavramları ancak bireysel
tercihler içerisinde somutlaştırılabilir.
Bu yaklaşımda vergiler, ortak bir şekilde tüketilen kamusal mal ve
hizmetlerin bir fiyatı olarak algılanmaktadır. Eğer vergi ile kamusal mal ve
hizmetlerden elde edilen faydalar arasında bir ilişki kurulmuyor ise, vergilerin ne
olduğu o kadar önemli değildir.
Buchanan vergileme konusunda kamu tercihi analizini bir örnek ile anlatmaya
çalışmıştır. Bu örnekte A ve B den oluşan iki kişilik bir toplum
varsayılmaktadır. A ve B bütün ekonomik koşullar bakımından eşit ancak kamusal bir
mal veya hizmet talebi konusunda farklı yaklaşımlara sahiptirler. Bu analizde vergi,
sunulan bir kamusal mal ve hizmetin fiyatı şeklindedir. Pareto optimumunun
sağlandığı koşulların oluşması ile, mübadelenin denge noktasında bireysel
marjinal vergi fiyatları bireysel marjinal faydaya eşit olacaktır. Mali fazlalıkların
dağıtılması ile ortaya çıkan gelir etkisi bütçe büyüklüğünü, kamusal mal ve
hizmetlerin miktarını değiştirebilir. Bu pareto optimumunun sağlanmasından başka
bir şey değildir (Buchanan, 1976a; 21).
Eğer vergi ödeyenler ödedikleri vergiler ile elde ettikleri faydalar
arasında herhangi bir bağlantı kurmuyorlarsa, bağımsız normların uygulanması için
bir temelin olması gerektiği sonucuna varılabilir. Wicksell’e göre, demokratik
sürecin var olması, bireylerin ödedikleri vergiler ile elde ettikleri faydalar
arasında bir köprü kurmalarını gerekli kılacaktır (Buchanan,1976a; 22).
Wicksellci yaklaşımda kararlar bütün bireylerin oybirliği ile
alınmaktadır. Ancak günümüzde demokratik süreç içerisinde alınan kararlar nadiren
genel bir kabul ile gerçekleşmektedir. Bugün çoğunluk kuralı Wicksell tarafından
idealize edilmiş oybirliğinin yerini almıştır.
Buchanan’a göre mübadele paradigması içerisindeki bir sapma, vergi ile
fayda arasındaki köprüyü kurmaktaki başarısızlıktan daha ciddi sonuçlar ortaya
çıkartabilir. Oybirliğinin olmaması, toplumdaki bazı grupların kararlarına ihtiyaç
olunmadığı anlamına gelmektedir. Örneğin sistem içerisinde yönetime aday A ve B
partilerinin var olduğunu varsayım. Meclis içerisinde A partisi çoğunlukta ve B
partisi azınlıktadır. A partisi sahip olduğu çoğunluk ile kamu hizmetlerinden elde
edilebilecek faydaları kendi üyeleri için garanti ettiklerini ve bunların
finansmanını diğer partinin üyeleri üzerine koymakta başarılı olduklarını
varsayarsak, burada kesinlikle bir mali mübadeleden bahsedemeyiz. Çünkü bir grup vergi
ödemeksizin faydayı garanti altına almakta, diğer grup ise herhangi bir fayda
beklentisi içerinde olmaksızın vergi ödemek zorunda kalmaktadır (Buchanan,1976a; 23).
Politik gerçeğin bu yönü görüldüğü zaman, mali süreç içerisinde
vergi yükünün adil dağıtılabilmesi ve azınlıkların sömürülmesinin önüne
geçilebilmesi için anayasal bir standardın getirilmesi gerekmektedir. Bu anayasal
standart ile vergilerin adalet normu altında, ayrımcılık olmaksızın toplumun bütün
kişileri üzerine konulması sağlanabilir. Yine bu anayasal standartlar ile,
çoğunluğu temsil eden aktörler bütçe büyüklüğünü çoğunluğun kamu
harcamalarından doyuma ulaştıkları yere kadar değil, elde edilen marjinal faydanın
marjinal vergi fiyatına eşitlendiği noktaya kadar büyütebilirler.
Mali süreç içerisinde vergilerin gelir ve servetin kişiler arasında
transferinde önemli araçlardan bir tanesi olarak görülmesi ve vergilere özel bir
dağıtım rolü verilmesi mübadele paradigmasından bir sapmadır. Eğer gelir bir
gruptan diğerine transfer edilecekse burada mübadele yok demektir.
Buchanan’a göre kararların oybirliği ile alınmaması, bireylerin
stratejik davranışta bulunma motivasyonlarında bir düşmeye sebep olacaktır. Bir
kişinin gelecekteki pozisyonunun belirlenmesinin yalnızca belirsizlik örtüsü
içerisinde tahmin edilebileceğinin kabulü bizi sözleşmeci bir paradigmaya
götürmektedir (Buchanan, 1976a; 26).
Mali kurumlar ancak anayasal bir yapı içerisinde analiz edilebilirler.
Sözleşmeci yaklaşımın avantajı, bu yaklaşımın dışarıdan empoze edilen ahlak
kurallarından bağımsız olarak, mali kurumları bireysel tercihlerden türetmemize izin
vermesinde yatmaktadır.
Sözleşmeci mübadele paradigması demokrasi veya demokratik değerlerin
oluşturduğu sosyal düzen ile tamamen uyum içerinde olan bir modeldir. Mali düzene
ilişkin alternatif yaklaşımlar bireyler adına karar verenlerin varlığına
bağlıdırlar ve hazırlanan taslakta önemli olan şey sonuçtur. Normatif olarak sonuç
üzerinde değerlendirmeler yapılır. Sözleşmeci-mübadele yaklaşımda ise sonuçtan
daha çok süreç üzerinde normatif değerlendirmeler yapılacaktır. Örneğin bir
verginin azalan veya artan oranlı olması ve bunların sonuçları üzerindeki normatif
tartışmalar çok önemli değildir. Önemli olan bir vergi sisteminin bütçenin harcama
yönünün de ele alınarak bireylerin tercihleri sonucu oluşup oluşmadığıdır.
Bakış açısındaki bu farklılık, farklı yaklaşımları da beraberinde
getirmektedir. Geleneksel olarak vergilemede adalet ilkesini savunanlar, kendilerinin
idealize ettikleri gelir vergisine karşı gelişen politik gerçekleri gördüklerinde,
vergi tabanındaki erozyondan endişelenmektedirler.
Buchanan’a göre, mübadele yaklaşımı politik sürece yönelik yapıcı
bir davranışa ön ayak olma eğilimindedir (Buchanan, 1976a; 28).
Tahsis ilkesi belirli devlet gelirlerinin belirli devlet giderlerine
ayrılmasını ifade etmektedir. Tahsis
ilkesi terim olarak tek bir vergi kaynağının tek bir kamu hizmetine tahsis edilmesi
anlamında kullanılmaktadır.
Geleneksel maliye teorisi, genellik ilkesi doğrultusunda vergilemede
ademi-tahsis ilkesini benimsemiştir. Bu ilke doğrultusunda devletin hiçbir geliri,
hiçbir giderine direkt olarak tahsis edilmeyecektir. Buchanan bu ilkenin katı olarak
uygulanmasını eleştirmekte, vergilemede tahsis ilkesinin gerekliliği üzerinde
durmaktadır.
Buchanan vergilemede tahsis ilkesi üzerine yaptığı önemli
çalışmasında, bu ilke üzerinde iktisatçıların farklı yaklaşımları olduğunu
belirmiştir. Morgolis ve Walter Haller bu ilke doğrultusunda vergi mükelleflerinin kamu
harcamalarını hoş karşılamayacakları üzerinde durmuşlardır. Earl Roph, George
Break ve Jesse Burkhead ise, tahsis ilkesinin vergi mükelleflerinin kamu hizmetlerine
olan taleplerini artıracağını iddia etmişlerdir (Buchanan, 1963; 457).
Buchanan Wicksell’in de etkisi ile
vergilemede tahsis ilkesinin geçeli olmasını, belirli vergilerin belirli faydaları
karşılıyor olmasını ve kollektif malların tüketiminde bu malların bedellerinin
ödenmesi gerektiği savunur (Buchanan, 1977; 17).
Buchanan, mali sistem içerisinde tahsis ilkesine uygun bazı gelir ve
harcama kalemlerinin olduğu belirtmiştir. Buchanan’ın verdiği örneklere göre
ABD’de eğitim hizmetinin finansmanı için yerel yönetimlerin topladıkları
kaynakların yarısı tahsis ilkesi doğrultusunda gerçekleşmektedir. Yine ülke
çapında karayolu gibi bazı hizmetlerin üretilmesi için özel hesapların devrede
olması, tahsis ilkesinin önemli göstergeleridir (Buchanan, 1963; 457).
Tahsis ilkesi mali uygulamaları değişik programlara ayırma imkanı da
verir. Bireyler bir seçmen olarak belirli gelirlerin okullar, sağlık merkezleri gibi
birimlere aktarılmasında aktif roller alabilirler. Bu tercihleri kendi menfaatleri
doğrultusunda gerçekleştirebilirler.
Buchanan’a göre tahsis ilkesi bir bakıma piyasadan belirli bir gelir
karşılığında belirli bir mal ve hizmet alınmasını ifade etmektedir (Buchanan,
1963; 458).
Ademi tahsis prensibinin olumsuzlukları karşısında tahsis prensibinin
yararları üzerinde Buchanan özellikle durmaktadır. Tahsis ilkesi her ferdin bir
seçmen olarak veya vergi mükellefi olarak doğrudan
doruya yada kanuni temsilcileri aracılığı ile harcama kararlarına katılmalarını
sağlar. Önce harcamanın bireylere kabul ettirilmesi sonradan da bu harcamalar için
vergi toplanması halinde bireylerde vergi bilinci daha kolay oluşacaktır.
Buchanan’a göre vergi ve harcamaların
ayrı ayrı yapılmasına izin veren bir bütçe süreci, bütçe açıkları doğurarak
kamu ekonomisinin genişlemesine neden olur. Bütçe dengesi içinde herhangi bir harcama
önerisi, vergi önerisi ile birleştirilirse, rasyonel harcama ve vergi kararları
oluşur (Buchanan, 1963; 461).
Buchanan vergilendirme yetkisinin kaynağını açıklayan iki ayrı devlet
teorisi üzerinde durmuştur. Bu iki devlet teorisi politik açıdan birbirine zıt
anlamlar içermektedir. Bunlardan birincisi organik devlet teorisi, ikinci ise bireyci
devlet teorisidir (Buchanan, 1949; 496).
Bu yaklaşımda bireyler devlet ile birlikte tek bir organik varlık olarak
düşünülür. Organik anlayışta devlet ve toplumun menfaatleri bireylerin menfaatleri
olarak algılanır (Buchanan, 1949; 496).
Organik teoride devlet toplumun bütünü için bir karar alma organıdır.
Devlet sosyal refahı ve sosyal faydayı maksimize etmek için çabalar. Fakat bunun
belirleyicisinin ne olduğunu, devletin bu maksimize işini neye göre yaptığını
Buchanan sorgulamaya çalışmıştır.
Buchanan'a göre organik teorinin çatısını
“sosyal fayda” ve “sosyal refah” oluşturmaktadır. Bu iki kavram genel
kavramlardır. Politik problemlerin ortaya konulmasında bu kavramlar çok az
kullanılır.
Organik devlet teorisinde devlet herhangi bir
yükümlülük altına girmeksizin, bireylerden her türlü fedakarlığı cebren ve
karşılıksız isteyebilir. Vergilemede ödeme gücü teorisinin temelinde organik devlet
teorisi vardır (Buchanan, 1949; 496).
İkinci yaklaşım, bireyci devlet teorisidir. Bu yaklaşımda devlet birey
için vardır ve bireyin menfaatleri devlet tarafında korunmak zorundadır (Buchanan,
1949; 497).
Buchanan’a göre bireyci teoride hareket noktası tamamen değişmektedir.
Bu yaklaşımda birey devletin yerini almaktadır. Kollektif ihtiyaçlar bireylerin
tercihleri doğrultusunda belirlenir ve devletin bekası bireye ve birey tercihlerine
bağlıdır.
Devlet gelirlerini sunmuş olduğu hizmetlerin bir bedeli olarak bireylerin
iktisadi kaynaklarından sağlamaktadır. Devlet bu mal ve hizmetlerin sunumunda bir
monopol durumundadır ve devletin sunmuş olduğu bu hizmet ve mallar ile bunlardan elde
edilecek özel faydalar arasında bir ilişki mevcuttur.
Kamusal mal ve hizmetlerin büyüklüğü ve devletin bunları sunmadaki
öncelik sırası bireylerin kollektif istekleri doğrultusunda gerçekleşecektir.
Kamusal mal ve hizmetlerin arz edilmesine, marjinal toplam maliyet marjinal toplam faydaya
ulaşana kadar devam edecektir. Mali süreç birey ile devlet arasında bir karşılık
ilişkisinin olduğunu göstermektedir. Vergilemede fayda prensibinin uygulanması bu
açılardan anlamlı olacaktır (Buchanan, 1949; 498).
Buchanan’a göre birey ile devlet arasında piyasa benzeri bir ilişki
vardır. Birey iktisadi kaynaklarının bir kısmını vergi olarak devlete verir, bu
durum bireyin reel gelirinde bir azalmaya sebep olur. Ancak kamusal hizmetlerden elde
edilecek fayda bu azalmayı dengeleyecektir. Teorik yapıda, bireyler arasındaki toplam
vergi yükünün dağılımı, halka arz edilen hizmetlerden elde edilen faydanın
dağılımı ile birleştirilmelidir. Mevcut ortodoks yaklaşım bireylerin sağladığı
bu fayda konusunu çok farklı bir şekilde açıklanmış ve ihmal etmiştir.
Bu konuda Buchanan'ın üzerinde durduğu soru kamu
hizmetlerinin büyüklüğü ve öncelik sırasının kim tarafından belirleneceğidir.
Bireyi temel alan devlet teorisinde cevap basittir. Kamu hizmetlerinin büyüklüğü ve
öncelik sırası bireylerin kollektif istekleri tarafından belirlenir. Böylece kamu
hizmetlerinin sunumunda devlet ve bütün bireyler arasında bir “karşılık”
ilişkisi ortaya çıkar. Bu ilişki ile fayda prensibi uygulama alanı bulabilir
(Buchanan, 1949; 498).
Karşılık açıklığa kavuşturulması gereken
önemli kavramdır. Bir karşılık ilişkisi, bireyin devlete ödemiş olduğu vergi
miktarının yine bireyin elde etmiş olduğu kamu hizmeti miktarına eşit olduğu zaman
ortaya çıkar. Diğer bir ifade ile birey ve devlet arasında piyasa tipi bir mübadele
mevcuttur.
Her birey bazı mali baskılara maruz kalabilir. Bireye
ait olan iktisadi kaynaklar, devlete ödediği vergiler kadar azalır. Reel geliri ise,
kamu hizmetlerinden sağlamış olduğu fayda sebebiyle artar. Bundan dolayı, bireyler
arasındaki toplam vergi yükü dağılımı, topluma arz edilen hizmetlerden elde edilen
faydanın dağılımı ile birlikte ele alınmalıdır. Ortodoks maliye literatürüne
bakıldığında özellikle bireyin elde ettiği fayda ihmal edilmiş, vergi yükü
dağılımı üzerinde yoğunlaşılmıştır.
Fayda prensibi verginin bir şey
karşılığında alındığı esasına dayanan bir yaklaşımdır. Kamu
harcamalarının faydası ve vergi arasında bir ilişki kurmaya çalışan Wicksell
(1896) ve Lindahl (1919) bu prensip üzerinde
durmuşlardır.
Buchanan’a göre vergi sisteminde
politik maliyetleri minimize etmek için vergilemede fayda prensibinin kullanılması
gerekmektedir. Fayda prensibinin uygulanması vergi yükünü de azalacaktır. Ayrıca
fayda prensibi, vergilemede eşitlik prensibinden daha da önemlidir (Buchanan, 1976a; 21).
Kamusal mal ve hizmetlerden elde edilen faydanın ihmal edilmesi, fayda
teorisinin (benefit principle) anlaşılamayan temellerine dayandırılmaktadır. Genel bir kaide olarak vergi yükü içerisinde
fayda prensibinin kabul edilmemesi bir çok önemli konuyu dışarıda bırakmaktadır.
Fayda prensibi diğer bir ifade ile istifade teorisi bir karşılık ilişkisi üzerine
kuruludur. İki sebepten dolayı bu teori yıpratılmaya çalışılmıştır. Birinci
yaklaşım, kamu hizmetlerinden kaynaklanan toplam faydadan bir bireye isabet eden miktar
tespit edilemez. Kamu hizmetleri belirli bir birey ve grup için değil toplumun geneli
için yapılan harcamaları ifade eder. İkincisi ise karşılık yaklaşımıdır. Modern
devlet vergilemede ödeme gücü ilkesini veya iktidar prensibini kabul etmiştir.
Buchanan’a göre bu iki eleştirel yaklaşım gerçekte birbirlerinden çok
farklı özelliklere sahiptir. Birincisi teknik ve yönetimsel zorluktur. Bu teknik ve
yönetimsel zorluk prensibin uygulanabilirliğinin önüne geçmektedir. İkincisi ise,
gerekli bireysel mübadelenin yani bir karşılıklılığın olmasının reddedilmesidir.
Eğer karşılıklılık düşüncesi kabul edilir ise, fayda prensibi soyut açıdan
doğru bir yere oturtulabilir. Bireyin elde ettiği faydanın hesaplanması teorik yerine
teknik bir problem olarak karşımıza çıkar. De Viti De Marco bu yolu benimsemiş ve
faydanın gelir ile orantılı bir şekilde geri döndüğü hipotezini ortaya
atmıştır. Böylece De Marco fayda prensibinin ahlaki standartlarını kabul ederek
vergi sisteminin oluşturulmasında bu prensibi savunmuştur.
Vergilemede fayda prensibinin kabul görmemesinde bir karşılıklılığın
olması fikrinin reddedilmesi önemlidir. Bu yaklaşımda devlet ile birey arasındaki
mali mübadele kabul görmemektedir. Ortodoks maliye teorisi bireye isabet eden faydanın
ölçülmesini yararsız bir yaklaşım olarak görmüş ve bu konuyu ihmal etmiştir.
Dikkatler bütçenin vergileme yönüne çekilmiş harcama yönü hep ihmal edilmiştir
(Buchanan, 1993; 405).
Ortodoks maliye teorisi vergileri, sanki topluma bir iadesi olmayacak
şekilde gelirden net bir azalma olarak algılamıştır. Vergilemede
“karşılıksızlık” ilkesi kabul edilmiştir. Bireyin payına düşecek faydanın
miktarının tespitindeki problemler fayda yaklaşımını ihmal edilmesinde önemli bir
role sahiptir. Wicksell’in üzerinde durduğu gibi, kamusal mal ve hizmetlerin fayda
yönünün reddedilmesi bireyin devletin sunduğu bu hizmetlerden hiç bir fayda
sağlamadığı anlamına gelmektedir. Eğer bireyler devletin sunduğu hizmetlerden bir
fayda elde edemiyor iseler, bu hizmetlerin sunumu için gerekli olan gelirler bir bakıma
garantilenmemiş anlamına gelmektedir.
Vergilerden elde edilmiş gelirler ile yapılmış harcamalardan ortaya
çıkan fayda ele alınmadan tam bir vergi yükü hesabının yapılması da mümkün
değildir.
Fayda prensibinin tamamen ihmal edilmesi yerine tartışmaya açık
hipotezler ortaya koymak daha makul bir davranıştır. Örneğin birey başına eşit bir
faydanın düştüğü yaklaşımı gerçekçi bir hipotez olabilir.
Tek başına ortaya konacak bir vergi yükü bir anlam ifade etmeyecektir.
Vergi yükünün bir anlam ifade edebilmesi için bireyin pozitif veya negatif fayda
bakiyesine bakmak daha doğru sonuçlar ortaya çıkarabilir. Bunun için de harcamalardan
bireylerin elde ettiği faydanın bulunması gerekmektedir. Elde edilen fayda ödenen
vergiden yüksek ise, ortaya negatif, düşük ise pozitif bir vergi yükü çıkacaktır.
Buchanan’a göre vergi, ne bir fedakarlığı ne de
bir zora dayalı olmayı ifade eder. Vergi devletin sağladığı faydalar için ödenen
bir bedeldir.
Buchanan ve Brennan, vergi
sisteminin gelir artırıcı potansiyelini sınırlandıracak iki kurumsal sınırlamadan
birinin oran sınırlandırmaları olduğunu söylemişlerdir. Vergi oranları artan
oranlı düz oranlı ya da azalan oranlı olabilir. Vergi sistemleri artan oranlıysa
vergi, düşük gelirlilerden daha çok yüksek gelirlilerden alınmalı; düz oranlıysa
tüm mükelleflerden, azalan oranlıysa o zaman da yüksek gelirlilerden daha çok
düşük gelirlilerden büyük bir oranda alınacaktır. Artan oranlı, düz oranlı ve
azalan oranlı vergi sistemlerinin hangilerinin hangi vergi konusuna uygulanması gereği,
vergilerin birey davranışlarında meydana getireceği etkilere ve bu etkilerin toplum
tarafından ne şekilde değerlendirildiğine göre belirlenir. Buchanan ve Brennan
vergilendirilebilir bütün mallara aynı düz oranlı bir verginin uygulanmasını
savunmuşlardır. Çünkü ancak bu şekilde siyasi iktidarın vergilendirme yetkisi sınırlandırılabilir
(Buchanan ve Brennan, 1980; 34, 1979; 15).
Toplumdaki bütün bireylerin aynı
vergi oranına tabi tutulması; siyasi iktidarın vergilendirme gücünü
sınırlandırır. Bu görüşü
destekleyenlerin başında F. A. Hayek gelmektedir. Hayek bütün kurallar ve kanunların
genel olması ve bütün bireylerin de bu kural ve kanunların etkisine aynı derecede
maruz kalmaları gerektiği görüşündedir. Hayek’e göre gelir vergisi tek oranlı
bir vergi olmalıdır (Hayek, 1960; 45).
Buchanan’a göre bir vergi sistemi
ancak anayasal bir çerçeve içerisinde anlamlı bir şekilde tartışılabilir.
Vergilemenin temel yapısı ve vergi yükünün fertler arasında dağılımı konuları
mali ya da vergi anayasası çerçevesinde ele alınmalıdır. Bu nedenle iyi bir vergi
sistemi ancak anayasal çerçeve içerisinde gerçekleştirilebilir (Buchanan ve Brennan,
1980; 385).
Ortodoks kamu maliyesi yaklaşımında artan oranlı vergileme, bireyler
arasında eşit bir gelir dağılımına götürdüğü için üstün bir vergileme şekli
olarak görülmüştür. Buchanan’a göre artan oranlı bir gelir vergisinin gelirin
tekrar dağıtılmasında bir rolünün olduğu doğru değildir. Eğer kamu
harcamalarında sağlanan genel faydadan bireylerin elde ettiği fayda eşit ise veya buna
yakın bir eşitlik söz konusu ise, artan oranlı vergi adil bir gelir dağılımına
götürebilir. Bireylerin harcamalardan elde ettikleri faydalar göz önüne alınmadan
tek başına artan oranlı bir sistemin adil olduğunu savunmak yetersizdir (Buchanan ve
Congleton, 1979; 220).
Örneğin devlet harcamalarının büyük bölümünün yüksek gelirli
bireyler lehine yapıldığını varsayalım. Burada ortaya çıkacak adaletsizliğin
sadece artan oranlı bir vergi ile çözüleceğini düşünmek yine anlamlı
olmayacaktır. Buna karşın devlet harcamalarının büyük bir kısmının düşük
gelirli bireyler lehine sosyal hizmetler olarak aktarılan bir ortamda, azalan oranlı bir
vergi sistemi daha makul karşılanabilir.
Buchanan 1980 başlarında uygulamaya konulan arz yönlü iktisat politikası
içerisinde şekillenen vergi oranı-vergi gelirleri arasındaki ilişkiyi analiz etmiş
ve standart fayda maksimizasyonunu kullanarak vergi yükleri ve politik dengeye ilişkin
şartları tanımlamaya çalışmıştır (Buchanan ve Lee, 1982a; 344).
Buchanan bu çalışmasında bir vergi sisteminde tek oranlı gelir vergisi
ilişkisini incelemiştir. Varsayım olarak iyi tanımlanmış bir matrah ve bu matraha
uygulanacak tek bir vergi oranı bulunduğu kabul edilmiştir.
Buchanan ayrıca potansiyel vergi yükümlüsünün davranışlarının ne
olabileceği üzerinde de durmuştur. Buchanan’ın yaklaşımı talep yönlü bir
yaklaşımdır. Bunun amacı ise, arz yönlü yaklaşımın üzerinde durmadığı
konuları analiz etmektir (Buchanan ve Lee, 1982a; 345).
Bu çalışmanın birinci amacı vergi oranları ile vergi gelirleri
arasındaki ilişkiyi incelemektir. İkincisi ise, vergi oranları üzerinde karar
verenlerin denge durumunu tespit etmektir. Özellikle rasyonel bir vergi oranının tespit
edilmesi için vergi oranları ve vergi gelirleri arasındaki ters ilişki tarafından
belirlenen bir noktayı ortaya çıkarmaya çalışmaktır.
Eğer vergi yükümlüleri devletin vergilemeye ilişkin eylemlerini önceden
doğru olarak tahmin ederlerse, hem yükümlü hem de devlet oran-gelir ilişkisi
üzerinde bir bilgi birikimine sahipse, vergi yükümlüleri denge pozisyonunu önceden
tahmin edebilirler.
Bu çalışmada Buchanan oran-gelir ilişkisinin “ters-yönlü” olarak,
kamusal karar alma sürecinde rasyonelliği ihmal etmeden, bir sonuç vereceğini
ispatlamaya çalışmıştır. Buchanan’a göre arz yönlü iktisatçıların üzerinde
durdukları Laffer eğrisi etkisi uzun dönemde ortaya çıkar (Buchanan ve Lee, 1982b;
818).
Buchanan gelir vergisi mükellefi olan çalışan kesimin vergi
indirimlerinden (artışından) kazandıkları (kaybettikleri) şeyin, bir dereceye kadar
kamusal hizmetlerden sağladıkları faydada azalma (artış) ile dengeleneceğini ifade
etmektedir.
Devlet mali kararlarını vergi yükümlülerinin vergi oranlarındaki
değişikliklere uyum göstermesi için gerekli olan zamandan daha kısa bir sürede
aldığı sürece vergi oranları beklenenin üzerinde gerçekleşecektir. Yüksek vergi
çıkmazı önemli politik çıkmazlardan biridir. Bunun önüne geçmenin yolunun
anayasal kurallardan geçtiğinin altını çizmekte fayda vardır (Buchanan ve Lee,
1982a; 354).
Laffer etkisi kısaca marjinal vergi oranlarında meydana gelecek bir artış
veya azalışın toplam vergi gelirlerine etkisini ifade etmektedir. Az yönlü iktisadi
yaklaşıma göre marjinal vergi oranlarındaki bir azalış toplam vergi gelirlerini
arttıracaktır (Aktan, 1994b; 87)
Maksimum gelir sınırlarının ötesinde vergi oranlarını artırmanın
mantıklı bir nedeni bulunmamaktadır. Buchanan çalışmasında böyle bir durumun
nasıl ortaya çıkabileceğini ve bir kez ortaya çıktıktan sonra politik süreçte
aktif rol alanların bu durumdan kendilerini kurtarmakta güçlük çekeceklerini
açıklamaya çalışmıştır (Buchanan ve Lee, 1982b; 816).
Buchanan ve Lee’ye göre vergi oranlarındaki bir indirim vergi gelirlerini
kısa dönemde azaltırken, uzun dönemde artırmaktadır. Vergi indirimlerinin vergi
gelirlerinde bir artışa sebep olmayacağını savunanlar, olaya kısa dönem, gelir
artışına sebep olacağını savunanlar ise uzun dönem olarak yaklaşmaktadırlar.
Vergi yükümlüleri vergi
oranlarına karşı hem kısa hem de uzun dönemde pasif olarak karşılık verebilirler.
Vergi yükümlüleri devleti kısa dönemde gelir maksimize eden bir birim
olarak gördükleri sürece, vergi oranlarındaki indirimin devamlılığına
inanmayacaklardır.
Politikacılar her ne kadar uzun dönem perspektifini göz önünde bulunduruyorlarsa da bu kişiler
uzun dönem Laffer eğrisi boyunca vergi yükümlülerinin vergi indirimine karşılık
verme konusunda ikna edilmesinde bazı güçlüklere sahiptirler.
Buchanan’a göre politik sürecin vergi oranlarını bir dereceye kadar
indirme sözü vermeleri bir şey ifade etmemektedir. Bu sınırların anayasa ile tespit
edilmesi hem etkinlik hem de verimlik açısından önem arz etmektedir (Buchanan ve Lee,
1982b; 819).
Buchanan’a göre vergi ve vergilendirme işlemleri hakkında daha pozitif
analizler yapılması gerekmektedir. İktisatçıların vergilendirme konularında
kişisel ve özel ilkeler üzerinde uğraşmaları onları vergilemenin temel
mantığından uzaklaştırmaktadır (Buchanan, 1977; 243).
Demokratik değerler vergilemede adaletten ve eşitlikten daha üstün
tutulmalıdır. Demokratik değerler Kant’ın tasarladığı gibi birey üzerine
odaklanmalıdır. Birey en önemli ahlaki birimdir. Bireyler titizlikle araştırılmalı
ve asla bir araç olarak görülmemelidir. Eşitlik kavramı demokratik değerlerin
tanımlanması ve formüle edilmesinde temel bir rol oynar.
Vergiler devletin zora dayalı olarak topladığı gelirlerdir. Kişiler
vergiler ile alım güçlerinin bir kısmını devlete transfer ederler. Buchanan’a
göre, anarşistler dışında, iktisatçıların hemen hepsi, devletin gerektiğini ve
bazı mal ve hizmetlerin devlet tarafından sunulması üzerinde hem fikirdir. Bu mal ve hizmetlerin finanse edilmesinde en etkin
araç vergilerdir. Vergilemede yasalar önünde eşitliği sağlayan kriterler nelerdir?
Bu sorunun direkt bir cevabı yoktur. Bir görüşe göre herkesten eşit vergi alınması
sorunu çözecektir, diğer bir görüşe göre ise, gelir ve refah düzeyiyle orantılı
vergiler eşitlik ilkesinin vazgeçilmez unsurlarıdır (Buchanan, 1977; 245).
Buchanan eşit vergilemeyi sağlayacak ilkelerin ortaya konulabilmesi için
kamu harcamaları ile vergi mükelleflerine giden faydaların hesaba katılmasının
zorunlu olduğu fikrini savunmaktadır. Kamu harcamalarını ve bunlardan kaynaklanan
faydaları göz ardı ettiğimizde vergiler hakkında konuşmak olayı çözmeyecektir.
Vergiler gerçekte mali mübadelenin önemli bir kısmını oluştururlar ve bir anlamda
özel sektör fiyatlarının kamu sektörü karşılığı olarak karşımıza çıkarlar
(Buchanan, 1977; 246).
Vergilerin yasal düzenlemelerle çıkartılmasına karşın harcamalarla
ilişkilendirilmemiş olması Buchanan’ın üzerinde durduğu konular arasındadır.
Siyasiler, kamu harcamaları ile belirli gruplara faydalar sağlamakta, bu faydaların
temini için de vergiler kullanılmaktadır. Siyasilerin belirli bölgeler için
düşündükleri devlet yardımları (pork barrel) ABD’de ciddi tartışmalara sebep
olmuştur. Eğer tüm mali olaylarda eşitlik ilkeleri uygulanacaksa vergi ve harcama
arasında bir simetri kurulmak zorundadır. Belli grupların kollandığı kamu
harcamalarının ve vergilerin, demokratik değerlerin kabul edildiği bir sistemde yeri
yoktur (Buchanan, 1977; 247).
Bütçenin gelir ve gider yönleri arasında bir simetrinin oluşturulması
mali adaletin sağlanması için bir gerekliliktir.
Mali sistem içerisinde gerçekleşen transferler bazı kişi ve grupların
çıkarına uygun iken, bazılarına uygun olmayabilir. Politik süreç içerisinde bazı
gruplara transfer aktarımı kaçınılmazdır. Bireylerin veya grupların mali sistemin
kendilerine sunduğu politik ve ekonomik karlardan vazgeçeceklerini beklemek hatadır.
Mali sistemde adaletin sağlanması ancak anayasal düzeyde
gerçekleşebilir. Politik süreç içerisinde yapılan işlemlerin, örneğin yapılan
transferlerin sınırları anayasal düzeyde belirlenmelidir. Bu yaklaşım “sosyal
sözleşme” (social contract) içerinde yapıcı bir özelliğe sahiptir.
Anayasal düzeyde bireyler oyunun kuralları üzerinde gönül birliğine
varmalı ve bu doğrultuda bir tercihte bulunmalıdırlar.
Bu tercihin temelinde elbette adalet vardır.
Mali transferler anayasal
bir yapı içerisinde somutlaştırılabilir. Rawl’ın ortaya koymaya çalıştığı
“mali eşitlik” teriminin anlam kazanmasının şartı mali sistemin anayasal bir
düzeyde yapılanmasına bağlıdır. Anayasal sınırlar vergilerde siyasetçilerin keyfi
uygulamalarının önündeki en önemli engel olabilir. Anayasal sınırlamaların
olmadığı bir ortamda demokratik değerler mali eşitsizliğin bir yan ürünü
görünümündedir. Böyle bir ortamda demokratik değerler mali adaletin sağlanması
adına çarpıtılmıştır (Buchanan, 1977; 253).
Kaynak: Hakkı Odabaş, James M.
Buchanan’ın Kamu Tercihi Ve Anayasal İktisat Alanındaki Katkılarının
Değerlendirilmesi, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İzmir: DEÜ. Sosyal Bilimler
Enstitüsü, 2001.
Not: Bu bilgiler sayın Odabas'ın izni ile
yayınlanmaktadır. Kendilerine teşekkürlerimizi sunuyoruz.
REFERANSLAR
İÇİN TIKLAYINIZ.