Fayda-maliyet analizi (F-M), kamu ekonomisinde yatırım projelerini
etkinlik yönünden değerlendirmeye yarayan, topluma en yüksek faydayı
sağlayacak olan projelerin seçiminde veya öncelik sırasının tespit
edilmesinde yararlanılan bir tekniktir. Aynı şekilde kamu
yatırımlarında israf ve savurganlıkların ortadan kaldırılmasında
fayda-maliyet analizinin uygulanması son derece önem taşımaktadır.
Fayda-maliyet analizi esasen özel kesimdeki yatırım projelerine
uygulanmakla birlikte zamanla kamu yatırım projelerinde de geniş bir
şekilde uygulanmaya başlanmıştır.
F-M
analizinin mahiyetini kısaca şu şekilde özetleyebiliriz: Belirli bir
yatırım projesinin bütün ömrü boyunca sağlayacağı fayda ve
maliyetler parasal olarak belirlenir. Fayda ve maliyetler parasal
olarak ifade edildikten sonra uygun bir iskonto oranı ile iskonto
edilerek fayda ve maliyetlerin bugünkü değerleri karşılaştırılarak
yatırım projesinin uygulanabilir durumu hakkında karar alınır.
Faydanın (F) bugünkü değeri, maliyetin (M) bugünkü değerinden
büyükse yatırıma gitmek uygun kabul edilir.
Yani F > M
veya
(F > M) > 1
ise yatırım projesi karlı demektir.
Faydanın
bugünkü değeri, maliyetin bugünkü değerinden küçükse,
F < M
(F< M) < 1
ise yatırım projesinin uygulanma imkanı yoktur.
Hemen
belirtelim ki, fayda-maliyet analizi kamu kesiminin bütün
alanlarında uygulanabilir bir niteliğe sahip değildir. Fayda-maliyet
analizi, esasen piyasa değeri olan kamu yatırım projeleri için
uygulanabilir. Bu yatırım projelerinin en önemlileri ise; sulama,
karayolları, ulaştırma, eğitim, sağlık ve elektrik projeleridir. Bu
alanda fayda-maliyet analizinin uygulanabilir olmasının temel
nedeni, bu tür projelere kamu mallarının "bölünebilir" özellikte
olmasından kaynaklanır. Bölünebilir özellikleri olan malların fayda
ve maliyetlerinin parasal olarak ölçülebilmesi mümkündür.
"Bölünemez" özellikteki tam kamusal mallar için ise fayda-maliyet
analizi uygulanamaz.
Şu halde
fayda-maliyet analizi, kamu kesiminde sınırlı bir alanda uygulama
olanağı bulan bir tekniktir. Bu teknik, dar anlamda sadece etkinlik
yönünden önem taşımaktadır. F-M analizi ile kamu harcamaları
etkinlik yönünden bir değerlendirmeye tabi tutulmaktadır. Fayda ve
maliyet analizini teorik seviyede ele alan ilk çalışma 1844 yılında
J. Dupuit tarafından yapılmıştır (Dupuit, 1949).
Dupuit, bu
makalesinde "tüketici fazlası" kavramını açıklayarak
köprüler, yollar gibi kamu yatırımlarının toplumsal faydalarını bu
yatırım projelerinin hazineye sağladıkları parasal gelir ile
ölçülemeyeceğini ileri sürmüştür. Dupuit'e göre kamusal hizmetlerin
faydası, kişilerin bunlar için ödemiş oldukları tutardan ibaret
olmayıp, bireyler ödemeyi kabul edecekleri maksimum tutara (ödenen
tutar + tüketici fazlası) eşittir. Ancak, Dupuit'in fayda-maliyet
analizine kazandırdığı sadece faydanın ölçülmesinde kullanılan
"tüketici fazlası" kavramıdır. Dupuit’ten sonra tüketici fazlası
kavramı Marshall, Hotellins, Hicks gibi iktisatçılarca
geliştirilmiştir.
F-M analizi
özellikle 1930'lu yıllardan itibaren önem kazanmıştır. F-M analizi
ilk olarak ABD'de sulama alanında 1936 tarihli "Taşkın Önleme
Yasası" (The Flood Control Act) ile uygulanmıştır. Ancak Yasa,
analizde fayda ve maliyetlerin değerlendirilmesine önemli yenilik
getirememiştir. Bundan sonra 1937 yılında Oregon eyaletinde karayolu
projesinde F-M analizi uygulanmıştır. Fayda-maliyet analizi gerçek
anlamda ancak 1950'li yıllardan sonra uygulama imkanı bulmuştur. Bu
yıldan itibaren ABD dışında bazı ülkelerde de F-M analizi konusunda
yoğun çalışmalar sürdürülmüştür. İngiltere'de ilk önemli uygulama
1969 yılında Londra-Birmingham karayolu çalışmasında (M1 karayolu)
yapılmıştır. Daha sonra 1963 yılında Londra metrosuna Victory
hattının eklenmesi çalışmasında F-M analizi uygulanmıştır.
İngiltere'den sonra F-M analizi Fransa ve Sovyetler Birliği'nde
uygulanmaya başlanmıştır. Ülkemizde ise Fayda-Maliyet analizi
konusunda ilk ciddi çalışma planlı dönemle (1960) başlamıştır.
|