Fayda Kavramı ve Türleri

Fayda ve maliyet analizinin temel kavramları adından da anlaşılacağı üzere fayda ve maliyettir. Fayda, uygulanacak kamu yatırım projesinin dolaylı ve dolaysız bütün etkilerini dikkate alan bir kavramdır. Şimdi kısaca fayda türlerini incelemeye çalışalım (Musgrave-Musgrave, 1989, 137-139; Şenatalar, 1972, İşgüden, 1980, 63-66).

İçsel Fayda-Dışsal Fayda

Kamu yatırım projelerinin içsel faydaları yanında dışsal faydaları da bulunmaktadır. İçsel fayda, projeden beklenen asıl faydadır. Örneğin, eğitim hizmetlerinin yapılmasıyla bireyler bu hizmetten içsel fayda sağlamış olur. Eğitim hizmetiyle bireylerin maddi imkanları artmış, toplumda daha saygın bir yer edinmiş olurlar. Bunun yanı sıra toplumun diğer üyeleri maliyetini ödememekle birlikte bir "dışsal fayda" elde etmiş olurlar. Çünkü toplumda eğitilmiş insanların artmış olması, toplumdaki huzursuzlukların azalması, refahın artması demektir.

Fayda-maliyet analizinde içsel faydalar yanında dışsal faydalar da dikkate alınmaktadır. Belirli bir projenin toplam sağladığı faydaların tam olarak ve doğru bir biçimde saptayabilmek için dışsal faydaları da F-M analizinde dikkate almak gerekmektedir.

Gerçek Fayda-Parasal Fayda

Fayda-maliyet analizinde fayda hesaplarının doğru olarak saptanabilmesinde gerçek ve parasal fayda ayrımının da dikkate alınması gereklidir. Gerçek fayda, belirli bir projenin, üreticilerin toplam fiziksel üretim olanaklarını ya da tüketicilerin toplam refah düzeylerini etkilemesiyle ortaya çıkmaktadır. Gerçek fayda, projeden direkt ve endirekt olarak sağlanan faydaların toplamını esas alıp, ayrıca projenin sosyal faydasını da yansıtmaktadır. Gerçek faydaya teknolojik fayda adı da verilmektedir.

Parasal fayda (Pecuniary benefit) ise, insanların sağladığı faydaların başkalarının aleyhine olan artışlarını ifade eder ve bu tür etkiler bir kısım bireye bir fayda, diğerleri için ise bir maliyettir. Örneğin bir problemin, belirli bir işgücü türüne olan talebi artırması sonucu söz konusu işçilerin ücretleri yükselebilir. Fakat aynı zamanda bu işçileri kullanan diğer firmalar artan ücretler nedeniyle ek maliyete katlanırlar. Parasal fayda sadece gelirin yeniden dağılımına sebebiyet vermektedir.

Gerçek ve parasal fayda ayrımının fayda-maliyet analizi yönünden büyük önemi vardır. Çünkü gerçek faydaların tamamı (direkt fayda) fayda hesaplamalarında yer alırken, parasal fayda, F-M analizinde fayda hesaplamalarında dikkate alınmamaktadır. Parasal faydalar analize katılacak olursa "çift" hesaplamaya yol açılmış olunur ve bu nedenle de proje faydaları "şişirilmiş" olarak elde edilir (İşgüden, 1980, 65).

Direkt Fayda-Endirekt Fayda

Maddi Fayda-Gayri Maddi Fayda

Faydanın Ölçülmesi

Açıklamalarımızın başında da belirttiğimiz gibi fayda ve maliyet analizinde en önemli kısımlar fayda ve maliyetlerin ölçülmesidir. Faydanın ölçülmesi konusundaki ilk teorik yaklaşım, 1844 yılında Dupuit tarafından ortaya atılmıştır. Dupuit'in izah ettiği "tüketici artığı" kavramı daha sonraki iktisatçılarca geliştirilmiştir. Şimdi bu kavramı incelemeye çalışalım.