Fayda ve Maliyetlerin Ölçülmesinde Gölge Fiyatlar

F-M analizinin en önemli konusu fayda ve maliyetlerin ölçülmesidir. Ancak yine belirttiğimiz gibi, bir yatırım projesinin tüm fayda ve maliyetlerini piyasa fiyatlarıyla parasal olarak belirleme imkanı yoktur. Örneğin bir metro projesi uygulaması ile çevre görünümünün bozulması mümkündür ve bunun F-M analizine maliyet olarak katılması gerekir. Ancak sorun maliyetin parasal olarak nasıl ifade edileceğidir. Aynı sorun proje faydaları için de geçerlidir. İşte burada karşımıza gölge ya da muhasebe fiyatları denilen fiyatlar çıkmaktadır. Gölge fiyatlar, piyasada gözlemlenen fiyatların yetersiz olduğu ya da fiyatın hiç oluşmadığı durumlarda toplumsal fayda ve maliyetleri yansıtması için mallara ve faktörlere bağlanan fiyatlardır.

Gölge fiyatlar aslında merkezi planlı ekonomilerde refahın maksimize edilmesi amacı güden matematiksel modellerde kullanılan bir kavram olduğu görülmektedir. Ancak ayrı kavram karma ekonomik modellerde bu anlamda kullanılmaktadır. Bunun nedeni, ekonomilerin tam rekabet varsayımlarından ayrılması nedeniyle piyasada gözlenen fiyatların gerçek kıtlıkları ve fırsat maliyetlerini yansıtmayışı ya da piyasa fiyatlarının bir dengesizlik fiyatı olmasıdır. Dolayısıyla, gerçek kıtlıkları yansıtacak şekilde düzeltilmesi gerekmektedir. Aynı zamanda birçok fiyatlandırılamayan değerler fiyatlara yansımamaktadır.

Gelişmekte olan ülkelerde piyasalardaki çarpıklıklar gelişmiş ülkelerdekine göre daha fazladır. Ayrıca ülkelerin gelişme problemleri de henüz tam anlamıyla çözümlenememiş olduğundan, sanayileşme sürecinde proje değerlendirmesi daha da büyük önem kazanmaktadır. Özellikle gelişmekte olan ülkelerde plan ve programlar da bu amaca yöneliktir. Gerçekte proje seçiminde değişik kıstaslar uygulayarak oldukça değişik yatırım programları elde etmek imkanı bulunmaktadır. Bu amaçla bir yatırım projesinin değişik sektörlere olan etkisini ölçmek için değişik ölçütler geliştirilmiştir. Önceleri Kahn tarafından önerilen ve daha sonra Chenery tarafından geliştirilen ve sosyal marjinal verimlilik ölçütü olarak bilinen proje değerlendirme yöntemine göre projeler sosyal marjinal verimliliklerine göre sınırlanmaktadır (Önertürk, 1980, 81). Bu ölçüte göre yatırım kaynaklarının dağılımında dikkate alınan şey marjinal ürünün sadece özel sektöre olan katkısı (ya da maliyeti) değil, fakat aynı zamanda milli gelire olan toplam net katkısıdır. Etkin bir kaynak dağılımı milli geliri en iyi şekilde artıran bir dağılımı ifade eder. Bunun da kuralı kaynak dağılımını sermayenin marjinal verimliliğini değişik sektörlerde yaklaşık olarak birbirine eşitleyen bir biçimde gerçekleştirmektir. Bu yaklaşım endüstriyel planlama için girdi ve çıktılara ilişkin gölge fiyatlar sistemi kurma yolunda bir girişim olarak düşünülebilir (Önertürk, 1980, 82).

Gölge fiyatlar kullanma ihtiyacı piyasada gözlenen fiyatların gerçek sosyal maliyetleri yansıtmamasından doğan bir sonuçtur. Sosyal fayda-maliyet analizinin esası gerçek gelirlerin sosyal masrafları yeterince ölçememesi nedeniyledir. Eğer durum böyle ise, sosyal fayda-maliyet analizi özellikle gelişmekte olan ülkelerde girdi ve çıktıların değerlendirileceği uygun gölge fiyatların seçimi proje değerlendirmenin birinci amacı olacaktır. Gerçekten de, birçok ekonomist piyasa fiyatlarının çarpıtılmış olduğu konusunda görüş birliği içindedir. Piyasada gözlenen fiyatların gerçek sosyal maliyetlerin ölçülmesine olanak tanımayan yanlış değerler olduğuna inanmaktadırlar. Ancak anlaşamadıkları nokta, doğru fiyatlandırma metodunun ne olması gerektiği konusunda ortaya çıkmaktadır. Bazıları piyasa fiyatlarının gerçek değerleri yansıtmıyor olmasının başka şekillerde türetilen fiyatların veya almaşık yöntemlerin otomatik olarak daha iyi sonuçlar doğurmayacağına inanmaktadır. Gölge fiyatlara ulaşmak için, kullanılan değişik yöntemler bulunmaktadır. Ancak bu yöntemlerden hangisinin gölge fiyatları hesaplamak için en iyi yöntem olduğu konusunda bir görüş birliği yoktur. Dikkate alınması gereken başka bir nokta da, gölge fiyatlarının da aynı hızlı olmasa da piyasa fiyatları gibi zaman içinde değişeceğidir. Ülkede proje değerlendirmede ve kaynak dağılımında değişik birimlerin görevlendirilmesi halinde de eğer bütün birimler aynı gölge fiyatları kullanmıyorsa sonuçlar kaynak dağılımı açısından da güvenilir sonuçlar vermeyecektir (Önertürk, 1980, 82).

Esas itibariyle gölge fiyatlara, piyasanın tam rekabet şartlarına sahip olmadığı veya kaynakların tam kullanımının sağlanamadığı ya da malların fiyatlarının (ücretlerin, faiz oranlarının, döviz kurunun vb) serbest olarak değil de, devlet müdahalesi altında oluştuğu durumlarda başvurulur. Bunun gibi, açık ve gizli işsizlik hali, dışsal ekonomilerin ortaya çıkması gibi nedenler de gölge fiyatlara olan ihtiyacı arttırmıştır.