VERGİ PSİKOLOJİSİNİN TEMELLERİ

Coşkun Can Aktan

 

Kamu maliyesi alt disiplinleri içerisinde bugüne değin belki de en az gelişme gösteren alanlarından birisi “davranışsal kamu maliyesi” (behavioral public finance) ya da daha dar anlamda “vergi psikolojisi” (tax psychology) olarak adlandırılan araştırma alanları olmuştur. Davranışsal kamu maliyesi, en geniş anlamda mali olayların insan tutum ve davranışları üzerindeki etkilerini inceleyen bir araştırma alanı olarak tanımlanabilir. Vergi psikolojisi ise daha dar anlam ihtiva eder ve sadece vergiler karşısında bireylerin algılamalarını, tutum ve davranışlarını inceleme konusu yapar. Vergi ile insan psikolojisi arasındaki ilişkileri analiz eden maliyecilerin başında Alman G. Schmölders gelir. Almanya’da Schmölders etrafında bir grup maliyecinin çalışmaları ile vergi psikolojisi alanında bazı çalışmalar yürütülmüştür.[1] Gerek Avrupa’da, gerekse Amerika’da özellikle 1970’li yıllar sonrasında vergi psikolojisi alanında yapılan çalışmaların giderek artma eğilimi gösterdiğini söyleyebiliriz.

Bu çalışmamızda vergileme psikolojisinin temel inceleme konularından birisi olan vergiyi (gönüllü olarak) ödeme ve ödememe eğilimlerinin arkasında yatan faktörlerin bir analizi yapılacaktır.[2] Başlıca cevap aranacak sorular şunlar olacaktır:

·       Bireyleri gönüllü olarak vergi ödemeye yöneltecek ve bu çerçevede vergi ile ilgili ödevlerini ve yükümlülüklerini eksiksiz olarak yerine getirmeye sevk edecek başlıca faktörler nelerdir?

·       Bireyler niçin ve hangi nedenlerle vergi ödemekten kaçınırlar? Bireyleri vergi kaçakçılığına yönelten başlıca etkenler nelerdir?


 

[1]        Bu grup literatürde Köln Vergi Psikolojisi Okulu (Cologne School of Tax Psychology) olarak bilinmektedir. Schmölders’in çalışmalarının hemen tamamı Almanca yazılmıştır. Bkz: Schmölders, G. (1951/1952). Finanzpsychologie, Finanzarchiv. 13: 1-36.; Schmölders, G. (1960). Das Irrationale in der öffentlichen Finanzwissenschaft. Hamburg: Rowolt.; Schmölders, G. (1962). Volkswirtschaftslehre und Psychologie. Berlin: Reinbek.

 

      Vergileme psikolojisi alanında İngilizce literatürde yazılmış öncü çalışmalar için bkz: Schmölders, 1970; Lewis, 1982. Türkçe literatürde, vergileme psikolojisi alanında yapılan çalışmalar hemen hemen yok gibidir. Konuyu ilk ele alan çalışma D. Şenyüz’e aittir. Bkz. Şenyüz, 1995) Ayrıca bkz: Batırel, 1973; Muter & Sakınç & Çelebi, 1993.

 

[2]        Bu konu İngilizce literatürde “tax compliance” (vergiye uyum) ve “tax noncompliance” (vergiyi gönüllü olarak ödememe) kavramları altında incelenmektedir. Konuyu ele alan öncü ve temel çalışmalar için bkz: Allingham & Sandmo, 1972; Alm & McClelan & Schulze, 1992; Alm & Sanchez & DeJuan, 1992; Andreoni & Erard & Feinstein, 1998; Blumenthal & Christian & Slemrod, 1998; Brand, 1996; Cullis & Lewis, 1997; Graetz & Wilde, 1985; Slemrod, 1992.