( Coşkun Can Aktan ve Özlem Özkıvrak, Devlet mi, Piyasa mı?Ankara: Tosyöv Yayınları, 2000. adlı çalışmadan alıntı)

HİZMETLERİN DEVLET TARAFINDAN SUNULMASI İLE İHALE YÖNTEMİ ARACILIĞIYLA PİYASA TARAFINDAN SUNULMASI: PERFORMANS KARŞILAŞTIRMALARI

-Ampirik Bulgular-

 

Prof.Dr.Coşkun Can Aktan ve Araş.Gör. Özlem Özkıvrak

Japonya’da çeşitli hizmetlerin özel sektöre ihale yöntemiyle gördürülmesi sonucu daha yüksek etkinlik, maliyetlerde düşme, personel azalışı ve hizmet kalitesinin artması şeklindeki etkilerin ne ölçüde ortaya çıktığını belirlemeye yönelik olarak bu yöntemi uygulayan şehir yönetici ve temsilcileri ile bir anket yapılmıştır. Bu ana kriterlere ilişkin şehirlerden gelen cevaplar, hizmetlerin sunulmasında kamu ve özel sektörün etkinliklerinin karşılaştırılmasında dayanak oluşturmaktadır.

Tablo 7’ye göre, Japonya'daki şehirlerin yarıdan fazlası ankete verdikleri cevaplarda, genel olarak tüm hizmet türlerinde ihalenin daha yüksek etkinliğe yol açtığını bildirmişlerdir. Sakatlara sunulan ev hizmetlerinde ihale sonrası etkinliğin arttığını söyleyen şehirler toplam şehirlerin % 60’ı iken, vergi tahakkuku, vergi tahsili gibi hesaplama hizmetlerinde etkinlik artışı bildiren şehirlerin oranı % 90’ı aşmaktadır. Maliyetlerde azalma olduğunu bildiren şehirlerin toplam içindeki payı ise % 25 ile % 82 arasında değişmektedir. Yolların ölçülmesi ve haritalanması ve çeşitli istatistiksel görevlerde ihalenin maliyetleri düşürdüğünü bildiren şehirlerin oranı % 25 civarında iken, bu oran ikamet sicil kayıtlarının tutulmasında % 78.8’e ve telefon santrali hizmetinde % 82’ye yükselmektedir. Personel azalışı kriteri söz konusu olduğunda neredeyse tüm hizmet türlerinde şehirlerin % 50 ve daha fazlasının personel azalışı olduğunu bildirdikleri görülmektedir. Sadece yolların ölçülmesi ve haritalanması, kamu binalarının dizaynı ve kamuoyu yoklamalarında personel azalışı bildiren şehirlerin toplam içindeki payı % 50’nin altına düşmekte ve % 40’lar civarında bulunmaktadır. Aksine hizmetler için personel artışı bildiren şehirlerin toplam içindeki payları ise % 17.4’ü aşmamaktadır. Son olarak şehirlerin özel sektöre ihalenin hizmet kalitesinde artış sağlayıp sağlamadığına ilişkin verdikleri bilgiler de oldukça olumludur. Tablo’dan görüldüğü gibi, neredeyse tüm hizmet türleri için şehirlerin yarıdan fazlası hizmet kalitesinde iyileşme olduğunu söylemiştir. Sadece beş hizmet türünde ihalenin hizmet kalitesinde iyileşmeye yol açtığını bildiren şehirlerin payı % 35 ile % 46 arasında değişmektedir. Genel olarak ihale yapan şehirlerin neredeyse % 50’si, personel azalışına karşın hizmetlerin kalitesini iyileştirdiklerini söylemektedirler. Sonuç olarak, Japonya’da ihale yöntemi uygulamasının büyük bir başarı kazandığı söylenebilir.

TABLO 7

Japonya’da İhale Yöntemi Uygulamasının Sonuçları

İhaleyi Alan Tarafından

İhalenin

Etkisi

(Cevapların

%’si

Olarak)

Sunulan Hizmetler

Etkinlik Artışı

Maliyet Azalışı

Personel Azalışı

Personel Artışı

Hizmet Artışı

İdari Büro Hizmetleri

         

Temizlik

78.3

57.4

67.1

11.9

59.0

Güvenlik

65.7

47.0

62.9

14.5

37.0

Asansör Bakımı

71.1

43.0

53.8

12.5

68.4

Isıtma ve Soğutma

67.4

47.7

65.8

8.8

44.3

Telefon Operatörü

64.7

82.9

86.5

6.5

54.7

Bilgi Hizmeti

70.7

59.0

74.2

9.7

74.2

Stenografi (steno)

89.1

45.1

64.7

9.1

46.8

İkamet Sicili Kayıtları

84.4

68.2

68.2

4.5

65.9

Yazım

82.2

78.4

84.3

3.1

46.5

Basım

80.6

40.7

58.1

9.1

64.1

Hesaplama Hizmetleri

         

Vergi Tahakkuku

97.6

58.4

70.1

11.6

76.4

Vergi Tahsili

96.7

58.3

71.1

7.4

73.4

Bordro Hazırlama Süreci

98.1

51.6

71.3

9.3

35.7

Çeşitli İstatistiki Görevler

99.1

25.8

57.0

15.1

54.5

Diğer Hizmetler

         

Harç Tahsili

         

İnsani Atık Ücretleri

85.6

58.3

70.5

6.7

68.6

Kanalizasyon Ücretleri

83.1

68.1

86.1

1.4

60.6

Su Ücretleri

82.8

65.3

86.4

2.4

55.4

Kamuoyu Yoklamaları

65.9

10.8

37.3

9.6

53.7

Su Sayacı Okuma

74.2

72.6

87.3

1.8

35.6

Kamu Binalarının Dizaynı

84.1

33.6

42.9

17.4

39.3

Yolların Ölçümü-Haritalanması

85.8

25.5

43.0

16.2

54.3

Yayınların Dağıtımı

80.4

35.6

60.8

13.6

68.4

Sakatlara Sunulan Ev Hizmetleri

60.0

31.1

50.4

6.4

82.2

HEPSİNİN ORTALAMASI

80.3

50.6

66.1

9.1

57.3

 

Kaynak: John Tepper Marlin, Privatization of Local Government Activities - Lessons from Japan, New York: 1982.

Tablo 8, Stephens tarafından yapılan, Los Angeles Alanı'ndaki 121 şehri kapsayan bir incelemeye dayalı olarak, belediye tarafından sunulan hizmetlerin ihale yöntemi ile özel sektörce görülmesi sonucunda elde edilen tasarruflara ilişkin tahminleri, diğer bir deyişle hizmeti gören belediye olduğunda katlanılan ekstra maliyetlere ilişkin tahminleri göstermektedir (Aktan, 1992, 215). Tablo 8’den izlenebileceği gibi, bordro hizmetini kamu ya da özel sektörün görmesi maliyet açısından bir farklılığa yol açmamakla birlikte, diğer hizmet türleri için bu hizmetleri özel sektöre bırakmak yerine belediyenin görmesi % 37 ile % 96 arasında değişen ekstra maliyetlere yol açmaktadır. Örneğin trafik lambalarının bakım hizmetini belediye kendisi üstlenmek yerine hizmeti ihale yöntemi ile özel sektöre devrederse bu hizmetin toplum tarafından % 56 daha az bir maliyetle elde edilmesi mümkün olacaktır. İhale ile elde edilen tasarruflar, cadde temizliği için % 43, güvenlik hizmetleri için % 73, çöp toplama için % 42, çim bakımı için % 40 ve asfalt inşaatı içinse % 96'dır. Ayrıca, Stephens, hizmetin maliyetinde önemli bir düşüş olmasına karşın, özel sektör tarafından sağlandığı zaman hizmet kalitesinde fark olmadığını da bulmuştur (Aktan, 1992, 215).

TABLO 8

Belediye Hizmetlerinde İhale Yöntemi Uygulanması Sonucu Sağlanan Maliyet Tasarruflarına İlişkin Tahminler (Los Angeles Bölgesindeki 121 Şehire Dayalı Olarak)

Hizmet

Yüzde Olarak Tasarruflar (belediye arzı sonucu katlanılan ekstra maliyet*) %

Sokak Temizliği

43

Güvenlik Hizmetleri

73

Çöp Toplama

42

Bordro Hazırlama

0

Trafik İşaret Bakımı

56

Asfalt İnşaatı

96

Çim Bakımı

40

Sokak Bakımı

37

* Bu maliyet farklılıkları, hizmet ölçeğindeki, hizmetin kalitesindeki farklılıklara ve hizmet sunumundaki fiziki koşullara göre düzeltilmiştir.

Kaynak: Coşkun Can Aktan, “The Rationale for Privatization”, Dokuz Eylül Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt: 7, Sayı: 2, 1992, s. 215.

Tablo 9, sokak temizliğinden yerel taşıma sistemlerinin işletilmesine kadar değişen bir çok hizmete ilişkin maliyetten elde edilebilecek tasarruf tahminlerini göstermektedir. Tablodan izlenebileceği gibi, tüm hizmet türleri için hizmetin belediye yerine özel sektörce görülmesi durumunda maliyetten tasarruf edilmesinin mümkün olacağı hesaplanmıştır. Bu tasarruflar hizmet türlerine göre % 20-96 arasında değişmektedir. Örneğin ağaç bakım hizmetini özel sektörün görmesi, maliyetlerde % 37’lik bir tasarruf sağlarken, bu tasarruf oranı asfalt inşaatında % 96’ya yükselmektedir.

TABLO 9

ABD’nde Çeşitli Belediye Hizmetlerinde İhale Yöntemi Uygulanması

Sonucu Elde Edilen Yararlar

Araştırmacı

Hizmetlerin Türü

Yüzde Olarak Tasarruf

Ecodata, HUD ile sözleşmeli olarak*

Şehir-içi Sokak Temizliği

43

Ecodata, HUD ile sözleşmeli olarak

Şehir-içi Güvenlik Hizmetleri

73

Ecodata, HUD ile sözleşmeli olarak

Şehir-içi Ağaç Bakım Hizmeti

37

Ecodata, HUD ile sözleşmeli olarak

Asfalt İnşaatı

96

Ecodata, HUD ile sözleşmeli olarak

Trafik Lambası Bakımı

56

Ecodata, HUD ile sözleşmeli olarak

Geniş Ölçekli Şehir Hizmetleri

39

ABD Ulaşım Departmanı

Şehir-içi Toplu Taşıma Ücreti Tahsilatı

35-50

* HUD: Konut ve Kentsel Kalkınma Bakanlığı (Department of Housing and Urban Development).

Kaynak: Coşkun Can Aktan, “The Rationale for Privatization”, Dokuz Eylül Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt: 7, Sayı: 2, 1992, s. 216. (Orjinal kaynak: Stephen Moore, “Contracting Out: A Painless Alternative to the Budget Cutters Knife”, in: Steve H. Hanke (Ed.), Prospects for Privatization, New York: The Academy of Pol. Sciences, 1987.)

Tablo 10, ABD’ndeki yerel yönetimlerin hangi hizmetleri sık sık, hangi hizmetleri nadiren ihale yöntemi ile özel sektöre devrettiğini göstermektedir. Tabloya göre neredeyse tüm kamu hizmetleri ihale konusu olmuştur. Ancak görüldüğü üzere, yerel yönetimler bazı hizmetleri diğerlerinden daha fazla ihale etme eğilimindedirler. Örneğin taşıt çekme ve muhafaza etme, hukuki hizmetler, sokak aydınlatması, tehlikeli maddelerin imhası, evsizleri barındırma, filo yönetimi ve taşıt bakımı, ticari katı atıkların toplanması gibi hizmetler yerel yönetimlerin en sık ihaleye çıkardıkları hizmetlerdir. Diğer yandan kütüphanelerin işletilmesi, hapishanelerin işletilmesi, polis / yangın haberleşme hizmeti, yangın, trafik kontrolü ve park etme uygulamalarını kapsayan hizmet türlerini ihaleye çıkaran yerel yönetimlerin toplam içindeki payı sadece % 1’dir.

Yerel yönetimlerin ihaleye çıkarması en az olası olan hizmetler onların misyonlarının merkezini oluşturan programlardır. Hapishaneler, polis, yangın, su ve kanalizasyon bakımı ile acil bağlantılar- hepsi kamu sağlığı ve güvenliğini koruyan temel programlardır. Bazı yerel yönetimler bu hizmetleri bazı zamanlarda ihaleye vermişlerse de, genelde yerel yönetimlerin yaygın olarak bu şekilde davranmadıkları görülmektedir.

TABLO 10

ABD’nde Yerel Yönetimlerde İhale Yöntemi İle Özelleştirilen Hizmetler

En Çok Sıklıkla

 

En Az Sıklıkla

 

Yerel Yönetimlerin İşlevi İhale Etme Yüzdesi

İşlev

Yerel Yönetimlerin İşlevi İhale Etme Yüzdesi

İşlev

80

Taşıt çekme ve muhafaza etme

1

Kütüphanelerin işletilmesi

55

Hukuki hizmetler

1

Hapishaneler

46

Sokak aydınlatması

1

Polis / yangın haberleşme

44

Tehlikeli maddelerin imhası

1

Yangın

43

Evsizleri barındırma

1

Trafik kontrolü ve park etme uygulaması

41

Filo yönetimi ve taşıt bakımı

3

Şartlı tahliye programları

38

Ticari katı atıkların toplanması

3

Su bakım

36

İkametgahlara ait katı-atıkların toplanması

3

Sağlıkla ilgili denetimler

36

Sokak tamiri

4

Su dağıtımı

36

Ağaç budama ve ekimi

4

Suç önleme ve suç kontrolü

35

Ruh sağlığı merkezleri işletme

6

Lağımların temizlenmesi

34

İlaç ve alkol tedavisi programları

7

Bordro düzenleme

34

Kreş işletmesi

7

Sekreterlik hizmetleri

33

İşgücü bağlantıları

8

Personel hizmetleri

32

Kamu işletmelerinin faturalarını düzenleme ve gönderme

8

Müzelerin işletilmesi

   

8

Dinlenme/eğlence hizmetleri

Kaynak: Donald F. Kettl, The Myths, Realities, and Challenges of Privatization, Jossey Bass Publ. 1993, San Francisco, s. 249.

İhale yöntemi, çoğu kez maliyetlerden tasarruf sağlamaktadır. Hem ICMA (International City Management Association) hem de Mercer Group araştırmalarında, ihale yöntemini uygulamaya çalışan neredeyse tüm yerel yönetimler parasal tasarruf sağlandığını bildirmişlerdir (Kettl, 1993, 251). ICMA araştırması ortaya çıkarmıştır ki; yerel yönetimlerin % 40’ı önceki giderlerinden % 10-19 tasarruf etmiştir. Ek olarak yönetimlerin % 40’ı % 20’den daha fazla tasarruf sağlamıştır. İhale vasıtasıyla elde edildiği bildirilen tasarrufların çoğu gerçekte reel olarak görünmektedir. Üstelik, yerel yöneticiler, ihale yöntemi ile özel sektörce üretilen hizmetlerin kalitesini de genel olarak iyi bulmaktadırlar. 1989’da yapılan bir araştırma, yerel yöneticilerin % 72’sinin ihaleye verdikleri hizmetlerin “oldukça tercih edilir” bir kalitede üretildiğini söylediklerini belirtmekte, Touche Ross tarafından 1987’de yapılan ve sonuçları Tablo 11’de sunulan araştırma ise, maliyet tasarruflarının ihalenin en büyük avantajı olduğu sonucuna varmaktadır (Kettl, 1993, 251).

Tablo 11’e göre, örneğin, işgücü sorunlarını çözmede ihale yönteminin avantaj sağladığını bildiren yerel yönetimlerin toplam içindeki payı % 50, risk paylaşımında avantaj olduğunu bildirenlerin payı ise % 34’tür. Yerel nitelikteki politik sorunları çözmede ihale yöntemi sonucu tasarrruf elde ettiklerini bildiren yerel yönetimler, toplam içinde ancak yaklaşık 1/5’lik bir paya sahiptirler. Bununla birlikte, yerel yönetimlerin % 74’ü ise, ihale sonucu hizmet maliyetlerinden tasarruf edildiğini bildirmişlerdir. Görüldüğü gibi, yerel yönetimlerin büyük çoğunluğu (yaklaşık 3/4’ü) maliyetten tasarruf sağladıklarını söylemişlerdir.

TABLO 11

ABD’nde İhale Yöntemi Uygulamasından Elde Edilen Avantajlar

Avantajlar

Cevap Verenlerin Yüzdesi

Maliyet tasarrufları

74

Çalışma hayatındaki sorunları çözme

50

Risk paylaşımı

34

Daha yüksek kaliteli hizmet

33

Başka türlü sağlanması mümkün olmayan hizmetlerin sunumu

32

Daha kısa uygulama zamanı

30

Yerel politik sorunları çözme

21

Kaynak: Donald F. Kettl, The Myths, Realities, and Challenges of Privatization, Jossey Bass Publ. 1993, San Francisco, s. 251.