( Coşkun Can Aktan ve Özlem Özkıvrak, Devlet mi, Piyasa mı?Ankara: Tosyöv Yayınları, 2000. adlı çalışmadan alıntı)
HİZMETLERİN DEVLET TARAFINDAN SUNULMASI İLE İHALE YÖNTEMİ ARACILIĞIYLA PİYASA TARAFINDAN SUNULMASI: PERFORMANS KARŞILAŞTIRMALARI
-Ampirik Bulgular-
Prof.Dr.Coşkun Can Aktan ve Araş.Gör. Özlem Özkıvrak
Japonya’da çeşitli hizmetlerin özel sektöre ihale yöntemiyle gördürülmesi sonucu daha yüksek etkinlik, maliyetlerde düşme, personel azalışı ve hizmet kalitesinin artması şeklindeki etkilerin ne ölçüde ortaya çıktığını belirlemeye yönelik olarak bu yöntemi uygulayan şehir yönetici ve temsilcileri ile bir anket yapılmıştır. Bu ana kriterlere ilişkin şehirlerden gelen cevaplar, hizmetlerin sunulmasında kamu ve özel sektörün etkinliklerinin karşılaştırılmasında dayanak oluşturmaktadır.
Tablo 7’ye göre, Japonya'daki şehirlerin yarıdan fazlası ankete verdikleri cevaplarda, genel olarak tüm hizmet türlerinde ihalenin daha yüksek etkinliğe yol açtığını bildirmişlerdir. Sakatlara sunulan ev hizmetlerinde ihale sonrası etkinliğin arttığını söyleyen şehirler toplam şehirlerin % 60’ı iken, vergi tahakkuku, vergi tahsili gibi hesaplama hizmetlerinde etkinlik artışı bildiren şehirlerin oranı % 90’ı aşmaktadır. Maliyetlerde azalma olduğunu bildiren şehirlerin toplam içindeki payı ise % 25 ile % 82 arasında değişmektedir. Yolların ölçülmesi ve haritalanması ve çeşitli istatistiksel görevlerde ihalenin maliyetleri düşürdüğünü bildiren şehirlerin oranı % 25 civarında iken, bu oran ikamet sicil kayıtlarının tutulmasında % 78.8’e ve telefon santrali hizmetinde % 82’ye yükselmektedir. Personel azalışı kriteri söz konusu olduğunda neredeyse tüm hizmet türlerinde şehirlerin % 50 ve daha fazlasının personel azalışı olduğunu bildirdikleri görülmektedir. Sadece yolların ölçülmesi ve haritalanması, kamu binalarının dizaynı ve kamuoyu yoklamalarında personel azalışı bildiren şehirlerin toplam içindeki payı % 50’nin altına düşmekte ve % 40’lar civarında bulunmaktadır. Aksine hizmetler için personel artışı bildiren şehirlerin toplam içindeki payları ise % 17.4’ü aşmamaktadır. Son olarak şehirlerin özel sektöre ihalenin hizmet kalitesinde artış sağlayıp sağlamadığına ilişkin verdikleri bilgiler de oldukça olumludur. Tablo’dan görüldüğü gibi, neredeyse tüm hizmet türleri için şehirlerin yarıdan fazlası hizmet kalitesinde iyileşme olduğunu söylemiştir. Sadece beş hizmet türünde ihalenin hizmet kalitesinde iyileşmeye yol açtığını bildiren şehirlerin payı % 35 ile % 46 arasında değişmektedir. Genel olarak ihale yapan şehirlerin neredeyse % 50’si, personel azalışına karşın hizmetlerin kalitesini iyileştirdiklerini söylemektedirler. Sonuç olarak, Japonya’da ihale yöntemi uygulamasının büyük bir başarı kazandığı söylenebilir.
TABLO 7
Japonya’da İhale Yöntemi Uygulamasının Sonuçları
İhaleyi Alan Tarafından |
İhalenin |
Etkisi |
(Cevapların |
%’si |
Olarak) |
Sunulan Hizmetler |
Etkinlik Art ışı |
Maliyet Azalışı |
Personel Azalışı |
Personel Artışı |
Hizmet Artışı |
İdari Büro Hizmetleri |
|||||
Temizlik |
78.3 |
57.4 |
67.1 |
11.9 |
59.0 |
Güvenlik |
65.7 |
47.0 |
62.9 |
14.5 |
37.0 |
Asansör Bak ımı |
71.1 |
43.0 |
53.8 |
12.5 |
68.4 |
Isıtma ve Soğutma |
67.4 |
47.7 |
65.8 |
8.8 |
44.3 |
Telefon Operatörü |
64.7 |
82.9 |
86.5 |
6.5 |
54.7 |
Bilgi Hizmeti |
70.7 |
59.0 |
74.2 |
9.7 |
74.2 |
Stenografi (steno) |
89.1 |
45.1 |
64.7 |
9.1 |
46.8 |
İkamet Sicili Kayıtları |
84.4 |
68.2 |
68.2 |
4.5 |
65.9 |
Yazım |
82.2 |
78.4 |
84.3 |
3.1 |
46.5 |
Basım |
80.6 |
40.7 |
58.1 |
9.1 |
64.1 |
Hesaplama Hizmetleri |
|||||
Vergi Tahakkuku |
97.6 |
58.4 |
70.1 |
11.6 |
76.4 |
Vergi Tahsili |
96.7 |
58.3 |
71.1 |
7.4 |
73.4 |
Bordro Haz ırlama Süreci |
98.1 |
51.6 |
71.3 |
9.3 |
35.7 |
Çeşitli İstatistiki Görevler |
99.1 |
25.8 |
57.0 |
15.1 |
54.5 |
Di ğer Hizmetler |
|||||
Harç Tahsili |
|||||
İnsani Atık Ücretleri | 85.6 |
58.3 |
70.5 |
6.7 |
68.6 |
Kanalizasyon Ücretleri |
83.1 |
68.1 |
86.1 |
1.4 |
60.6 |
Su Ücretleri |
82.8 |
65.3 |
86.4 |
2.4 |
55.4 |
Kamuoyu Yoklamaları |
65.9 |
10.8 |
37.3 |
9.6 |
53.7 |
Su Sayacı Okuma |
74.2 |
72.6 |
87.3 |
1.8 |
35.6 |
Kamu Binalarının Dizaynı |
84.1 |
33.6 |
42.9 |
17.4 |
39.3 |
Yolların Ölçümü-Haritalanması |
85.8 |
25.5 |
43.0 |
16.2 |
54.3 |
Yayınların Dağıtımı |
80.4 |
35.6 |
60.8 |
13.6 |
68.4 |
Sakatlara Sunulan Ev Hizmetleri |
60.0 |
31.1 |
50.4 |
6.4 |
82.2 |
HEPS İNİN ORTALAMASI |
80.3 |
50.6 |
66.1 |
9.1 |
57.3 |
Kaynak: John Tepper Marlin, Privatization of Local Government Activities - Lessons from Japan, New York: 1982.
Tablo 8, Stephens tarafından yapılan, Los Angeles Alanı'ndaki 121 şehri kapsayan bir incelemeye dayalı olarak, belediye tarafından sunulan hizmetlerin ihale yöntemi ile özel sektörce görülmesi sonucunda elde edilen tasarruflara ilişkin tahminleri, diğer bir deyişle hizmeti gören belediye olduğunda katlanılan ekstra maliyetlere ilişkin tahminleri göstermektedir (Aktan, 1992, 215). Tablo 8’den izlenebileceği gibi, bordro hizmetini kamu ya da özel sektörün görmesi maliyet açısından bir farklılığa yol açmamakla birlikte, diğer hizmet türleri için bu hizmetleri özel sektöre bırakmak yerine belediyenin görmesi % 37 ile % 96 arasında değişen ekstra maliyetlere yol açmaktadır. Örneğin trafik lambalarının bakım hizmetini belediye kendisi üstlenmek yerine hizmeti ihale yöntemi ile özel sektöre devrederse bu hizmetin toplum tarafından % 56 daha az bir maliyetle elde edilmesi mümkün olacaktır. İhale ile elde edilen tasarruflar, cadde temizliği için % 43, güvenlik hizmetleri için % 73, çöp toplama için % 42, çim bakımı için % 40 ve asfalt inşaatı içinse % 96'dır. Ayrıca, Stephens, hizmetin maliyetinde önemli bir düşüş olmasına karşın, özel sektör tarafından sağlandığı zaman hizmet kalitesinde fark olmadığını da bulmuştur (Aktan, 1992, 215).
TABLO 8
Belediye Hizmetlerinde İhale Yöntemi Uygulanması Sonucu Sağlanan Maliyet Tasarruflarına İlişkin Tahminler (Los Angeles Bölgesindeki 121 Şehire Dayalı Olarak)
Hizmet |
Yüzde Olarak Tasarruflar (belediye arz ı sonucu katlanılan ekstra maliyet*) % |
Sokak Temizli ği |
43 |
Güvenlik Hizmetleri |
73 |
Çöp Toplama |
42 |
Bordro Hazırlama |
0 |
Trafik İşaret Bakımı |
56 |
Asfalt İnşaatı |
96 |
Çim Bakımı |
40 |
Sokak Bakımı |
37 |
* Bu maliyet farklılıkları, hizmet ölçeğindeki, hizmetin kalitesindeki farklılıklara ve hizmet sunumundaki fiziki koşullara göre düzeltilmiştir.
Kaynak: Co
şkun Can Aktan, “The Rationale for Privatization”, Dokuz Eylül Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt: 7, Sayı: 2, 1992, s. 215.
Tablo 9, sokak temizliğinden yerel taşıma sistemlerinin işletilmesine kadar değişen bir çok hizmete ilişkin maliyetten elde edilebilecek tasarruf tahminlerini göstermektedir. Tablodan izlenebileceği gibi, tüm hizmet türleri için hizmetin belediye yerine özel sektörce görülmesi durumunda maliyetten tasarruf edilmesinin mümkün olacağı hesaplanmıştır. Bu tasarruflar hizmet türlerine göre % 20-96 arasında değişmektedir. Örneğin ağaç bakım hizmetini özel sektörün görmesi, maliyetlerde % 37’lik bir tasarruf sağlarken, bu tasarruf oranı asfalt inşaatında % 96’ya yükselmektedir.
TABLO 9
ABD’nde Çeşitli Belediye Hizmetlerinde İhale Yöntemi Uygulanması
Sonucu Elde Edilen Yararlar
Ara ştırmacı |
Hizmetlerin Türü |
Yüzde Olarak Tasarruf |
Ecodata, HUD ile sözle şmeli olarak* |
Şehir-içi Sokak Temizliği |
43 |
Ecodata, HUD ile sözleşmeli olarak |
Şehir-içi Güvenlik Hizmetleri |
73 |
Ecodata, HUD ile sözle şmeli olarak |
Şehir-içi Ağaç Bakım Hizmeti |
37 |
Ecodata, HUD ile sözleşmeli olarak |
Asfalt İnşaatı |
96 |
Ecodata, HUD ile sözleşmeli olarak |
Trafik Lambası Bakımı |
56 |
Ecodata, HUD ile sözleşmeli olarak |
Geniş Ölçekli Şehir Hizmetleri |
39 |
ABD Ulaşım Departmanı |
Şehir-içi Toplu Taşıma Ücreti Tahsilatı |
35-50 |
* HUD: Konut ve Kentsel Kalkınma Bakanlığı (Department of Housing and Urban Development).
Kaynak: Co
şkun Can Aktan, “The Rationale for Privatization”, Dokuz Eylül Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt: 7, Sayı: 2, 1992, s. 216. (Orjinal kaynak: Stephen Moore, “Contracting Out: A Painless Alternative to the Budget Cutters Knife”, in: Steve H. Hanke (Ed.), Prospects for Privatization, New York: The Academy of Pol. Sciences, 1987.)Tablo 10, ABD’ndeki yerel yönetimlerin hangi hizmetleri sık sık, hangi hizmetleri nadiren ihale yöntemi ile özel sektöre devrettiğini göstermektedir. Tabloya göre neredeyse tüm kamu hizmetleri ihale konusu olmuştur. Ancak görüldüğü üzere, yerel yönetimler bazı hizmetleri diğerlerinden daha fazla ihale etme eğilimindedirler. Örneğin taşıt çekme ve muhafaza etme, hukuki hizmetler, sokak aydınlatması, tehlikeli maddelerin imhası, evsizleri barındırma, filo yönetimi ve taşıt bakımı, ticari katı atıkların toplanması gibi hizmetler yerel yönetimlerin en sık ihaleye çıkardıkları hizmetlerdir. Diğer yandan kütüphanelerin işletilmesi, hapishanelerin işletilmesi, polis / yangın haberleşme hizmeti, yangın, trafik kontrolü ve park etme uygulamalarını kapsayan hizmet türlerini ihaleye çıkaran yerel yönetimlerin toplam içindeki payı sadece % 1’dir.
Yerel yönetimlerin ihaleye çıkarması en az olası olan hizmetler onların misyonlarının merkezini oluşturan programlardır. Hapishaneler, polis, yangın, su ve kanalizasyon bakımı ile acil bağlantılar- hepsi kamu sağlığı ve güvenliğini koruyan temel programlardır. Bazı yerel yönetimler bu hizmetleri bazı zamanlarda ihaleye vermişlerse de, genelde yerel yönetimlerin yaygın olarak bu şekilde davranmadıkları görülmektedir.
TABLO 10
ABD’nde Yerel Yönetimlerde İhale Yöntemi İle Özelleştirilen Hizmetler
En Çok S ıklıkla |
En Az Sıklıkla |
||
Yerel Yönetimlerin İşlevi İhale Etme Yüzdesi |
İşlev |
Yerel Yönetimlerin İşlevi İhale Etme Yüzdesi |
İşlev |
80 |
Ta şıt çekme ve muhafaza etme |
1 |
Kütüphanelerin işletilmesi |
55 |
Hukuki hizmetler |
1 |
Hapishaneler |
46 |
Sokak aydınlatması |
1 |
Polis / yangın haberleşme |
44 |
Tehlikeli maddelerin imhası |
1 |
Yangın |
43 |
Evsizleri barındırma |
1 |
Trafik kontrolü ve park etme uygulaması |
41 |
Filo yönetimi ve taşıt bakımı |
3 |
Şartlı tahliye programları |
38 |
Ticari katı atıkların toplanması |
3 |
Su bakım |
36 |
İkametgahlara ait katı-atıkların toplanması |
3 |
Sağlıkla ilgili denetimler |
36 |
Sokak tamiri |
4 |
Su dağıtımı |
36 |
Ağaç budama ve ekimi |
4 |
Suç önleme ve suç kontrolü |
35 |
Ruh sağlığı merkezleri işletme |
6 |
Lağımların temizlenmesi |
34 |
İlaç ve alkol tedavisi programları |
7 |
Bordro düzenleme |
34 |
Kreş işletmesi |
7 |
Sekreterlik hizmetleri |
33 |
İşgücü bağlantıları |
8 |
Personel hizmetleri |
32 |
Kamu işletmelerinin faturalarını düzenleme ve gönderme |
8 |
Müzelerin i şletilmesi |
8 |
Dinlenme/eğlence hizmetleri |
Kaynak: Donald F. Kettl, The Myths, Realities, and Challenges of Privatization, Jossey Bass Publ. 1993, San Francisco, s. 249.
İhale yöntemi, çoğu kez maliyetlerden tasarruf sağlamaktadır. Hem ICMA (International City Management Association) hem de Mercer Group araştırmalarında, ihale yöntemini uygulamaya çalışan neredeyse tüm yerel yönetimler parasal tasarruf sağlandığını bildirmişlerdir (Kettl, 1993, 251). ICMA araştırması ortaya çıkarmıştır ki; yerel yönetimlerin % 40’ı önceki giderlerinden % 10-19 tasarruf etmiştir. Ek olarak yönetimlerin % 40’ı % 20’den daha fazla tasarruf sağlamıştır. İhale vasıtasıyla elde edildiği bildirilen tasarrufların çoğu gerçekte reel olarak görünmektedir. Üstelik, yerel yöneticiler, ihale yöntemi ile özel sektörce üretilen hizmetlerin kalitesini de genel olarak iyi bulmaktadırlar. 1989’da yapılan bir araştırma, yerel yöneticilerin % 72’sinin ihaleye verdikleri hizmetlerin “oldukça tercih edilir” bir kalitede üretildiğini söylediklerini belirtmekte, Touche Ross tarafından 1987’de yapılan ve sonuçları Tablo 11’de sunulan araştırma ise, maliyet tasarruflarının ihalenin en büyük avantajı olduğu sonucuna varmaktadır (Kettl, 1993, 251).
Tablo 11’e göre, örneğin, işgücü sorunlarını çözmede ihale yönteminin avantaj sağladığını bildiren yerel yönetimlerin toplam içindeki payı % 50, risk paylaşımında avantaj olduğunu bildirenlerin payı ise % 34’tür. Yerel nitelikteki politik sorunları çözmede ihale yöntemi sonucu tasarrruf elde ettiklerini bildiren yerel yönetimler, toplam içinde ancak yaklaşık 1/5’lik bir paya sahiptirler. Bununla birlikte, yerel yönetimlerin % 74’ü ise, ihale sonucu hizmet maliyetlerinden tasarruf edildiğini bildirmişlerdir. Görüldüğü gibi, yerel yönetimlerin büyük çoğunluğu (yaklaşık 3/4’ü) maliyetten tasarruf sağladıklarını söylemişlerdir.
TABLO 11
ABD’nde İhale Yöntemi Uygulamasından Elde Edilen Avantajlar
Avantajlar |
Cevap Verenlerin Yüzdesi |
Maliyet tasarrufları |
74 |
Çalışma hayatındaki sorunları çözme |
50 |
Risk paylaşımı |
34 |
Daha yüksek kaliteli hizmet |
33 |
Başka türlü sağlanması mümkün olmayan hizmetlerin sunumu |
32 |
Daha kısa uygulama zamanı |
30 |
Yerel politik sorunları çözme |
21 |
Kaynak: Donald F. Kettl, The Myths, Realities, and Challenges of Privatization, Jossey Bass Publ. 1993, San Francisco, s. 251.