( Coşkun Can Aktan ve Özlem Özkıvrak, Devlet mi, Piyasa mı?Ankara: Tosyöv Yayınları, 2000. adlı çalışmadan alıntı)

ÖZELTEŞEBBÜSLER İLE  VE KAMU TEŞEBBÜSLERİNİN PERFORMANS KARŞILAŞTIRILMASI

Ampirik Bulgular

Prof.Dr.Coşkun Can Aktan ve Araş.Gör. Özlem Özkıvrak

 

Bu bölümde kamu ve özel sektörün performans yönünden karşılaştırmasını yapan çeşitli ampirik çalışmaların sonuçları özetlenmektedir. Kamu ve özel teşebbüsler arasında performans karşılaştırması yapan çeşitli çalışmaların yanısıra, birçok her iki kesimin performansını ölçen araştırmaların sonuçları özet olarak sunulmaktadır. Bu bölümün sonunda ülkemizde kamu ve özel sektör arasında performans karşılaştırması yapan çalışmalar ele alınmaktadır ve genel sonuçlar ortaya konulmaktadır.

Tablo 3’te, kamu işletmeleri üzerinde rekabetin etkilerine ilişkin 13 çalışmanın bir özeti sunulmaktadır. Tablo'da, kamusal arzın özel arzdan daha etkin olduğunu gösteren 7 ve kamusal ve özel arz arasında etkinlik açısından bir fark olmadığını gösteren 6 çalışma bir arada ele alınmakta ve çeşitli açılardan değerlendirilmektedir. Tablo 3’ten anlaşıldığı üzere, bu çalışmalar, özel teşebbüsün kamu teşebbüsüne göre daha üstün performansa sahip olmadığını, ancak rekabetin teşebbüslerin performansı üzerinde hayati bir öneme sahip olduğunu göstermektedir.

Tablo 3’e göre, Spann ve Savas’ın çöp toplama hizmeti, Finsinger’in sigorta, Caves ve Christensen’in demiryolları ve Primeaux’un elektrik kuruluşlarına ilişkin araştırmaları açıkça rekabetin kamu teşebbüslerinde etkinliği arttırdığını ortaya koymaktadır ve bu çalışmaları yapan araştırmacıların metodolojik yaklaşımları da güvenilir bulunmuştur. Elektrik kuruluşlarına ilişkin Meyer’in yaptığı araştırma ise, rekabet tehdidinin kamu işletmelerinde etkinliği arttırdığı sonucuna varmakla beraber, araştırmacının yetersiz veri ve sınırlı uygulama ile bu sonuca vardığı ve sonucun zayıf bir çıkarımı ifade ettiği görülmektedir.

Sonuç olarak Tablo 3’teki araştırmalar, rekabetin varlığı ya da yokluğunun bir firmanın ekonomik performansının önemli bir belirleyicisi olabileceğini göstermektedir. Bazı araştırmacılar, kesin bir kural olmamakla beraber, kamu teşebbüslerinde daha az etkin üretime yol açan hususun rekabetin yokluğu olduğunu ifade etmektedirler.

TABLO 3

Kamu Teşebbüslerinin Etkinliği Üzerinde Rekabetin Etkilerine İlişkin Uluslararası Araştırmaların Özeti

 

Endüstri

Araştırma; Ülke;

(araştırmacı)

Performans ölçüsü

Araştırmacının Metodolojik Değerlendirme Yaklaşımı

Rekabetin Etkileri
 

Kamu

Arzı

Daha

Etkin

Elektrik Kuruluşları

Meyer (1975); ABD; (B. ve M.)

Çıktı ve tüketici birimi başına işletme maliyetleri

Veri yetersizlikleri-

sınırlı uygulama

Rekabet tehdidi maliyet etkinliği geliştirmiş - ancak zayıf bir çıkarım.

Elektrik Kuruluşları

Neuberg (1977); ABD; (M.)

Tüketici başına ortalama dağıtım maliyetleri

Sermaye maliyetine bağlı sonuçlar

Uygulanabilir Değil

Elektrik Kuruluşları

Primeaux (1977); ABD; (M.)

Çıktı birimi başına toplam maliyetler

Güvenilir

Yükselme eğilimi gösteren birim maliyet eğrisini değiştirmiş. Birim maliyetleri yaklaşık % 10 civarında azaltmış.

Elektrik Kuruluşları

Yunker (1975); ABD; (M.)

Çıktı birimi ve tüketici başına işletme maliyetleri

Sonuçlar istatistiksel olarak önemli değil. Çok önemli değişkenler ihmal edilmiş.

Uygulanabilir Değil

Hastaneler

Lindsay (1975, 1976); ABD; (B.)

Mevcut değil

Diğer şartların aynı kalması koşulunun ihlali-kalitede farklılık

Uygulanabilir Değil

Çöp Toplama

Edwards ve Stevens (1978); ABD; (M.)

Fiyatlar

Çok önemli değişkenler ihmal edilmiş.

Uygulanabilir Değil

Çöp Toplama

Pier, Vernon ve Wicks (1974); ABD; (B. ve M.)

Sermaye ve emek maliyetleri

Örneklem olarak kütleden sınırlı veri alınmış. Diğer şartların aynı kalması koşulundan ciddi sapmalar.

Uygulanabilir Değil
 

Etkinlikte

Fark

Yok

  

Sigorta Hizmeti

Finsinger (1981); Batı Almanya; (B.)

Maliyet farklılıkları.

Getiri oranı.

Güvenilir

Rekabetçi ortam, etkinliği teşvik etmiş

Demiryolları

Caves ve Christensen (1978); Kanada; (B. ve M.)

Toplam faktör verimliliği

Güvenilir

Alternatif ulaşım arasındaki rekabeti canlandırmış. Rekabeti sınırlayan sıkı kamu düzenlemeleri kaldırılınca etkinsizlik ortadan kalkmış.

Çöp Toplama

Collins ve Downes (1977); ABD; (B.)

Maliyet farklılıkları

Önemli değişkenler ihmal edilmiş.

Uygulanabilir Değil

Çöp Toplama

Hirsch (1965); ABD; (B.)

Ton başına ortalama toplam çöp toplama maliyetleri.

Önemli değişkenler ihmal edilmiş.

Uygulanabilir Değil

Çöp Toplama

Savas (1977); ABD; (B. ve M.)

Hane-halkı ve ton başına maliyetler

Güvenilir

Özel/kamu maliyet farklılaşması rekabete girişle ortadan kalkmış.

Çöp Toplama

Spann (1977); ABD; (B.)

Mevcut değil

Güvenilir

Rekabet, etkinliği teşvik etmiş.

Kaynak: Simon Domberger and John Piggott, “Privatization Policies and Public Enterprise: A Survey”, The Economic Record, Vol. 62, No 177, June 1986, s. 151.

 

Mülkiyet Hakları Teorisi, kamu teşebbüslerinin özel teşebbüslerden daha az etkin ve daha az karlı bir şekilde faaliyette bulunduğunu ileri sürmektedir. Ancak bu alanda yapılan mevcut ampirik çalışmalar bu hipoteze sadece zayıf bir destek sağlamaktadır. Bu hipotezin geçerliliğini gösteren araştırmaların çoğu Kuzey Amerika firmalarını kapsar ve çeşitli sınırlamalar altında özel ve kamu işletmelerinin performans karşılaştırmalarını kapsar. Bu araştırmalarda en azından şu sınırlamalardan biri uygulanmaktadır: a) Firmalar; elektrik ve su şirketleri, itfaiye gibi doğal bir monopole sahiptir. b) Havayolları, demiryolları, mali kurumlar gibi, kamu düzenlemesine tabi bir düopol vardır. c) Çıktı fiyatları rekabet güçleri tarafından belirlenebilir ya da belirlenmeyebilir. Bu sınırlama, özellikle sağlıkla ilgili hizmetlerde uygulanmaktadır. Rekabetçi bir çevre içinde mülkiyetin etkisini test eden bir ampirik çalışma hemen hemen yoktur. Aslında, Endonezya ve Tanzanya’yı inceleyen iki çalışma hariç, hiç bir araştırmada, nispi faktörlerin kontrol edildiği bir durumda mülkiyetin etkisi açıkça karşılaştırılmamıştır. Bu noktada kamu ve özel işletmeler dışında karma işletmeler de sayı ve önem bakımından üzerlerinde durulmaya değer bir konuma gelmişlerdir. Karma işletmelere ilişkin yapılan çeşitli araştırmalar, bu işletmelerin kamu işletmelerinden daha iyi performans gösterebildiklerini, ancak özel işletmeler kadar iyi olmadıklarını göstermektedir (Boardman and Vining, 1989, 4).

Tablo 4’te, Kuzey Amerika’daki kamu ve özel işletmelerin nispi “performans”ına ilişkin ampirik araştırmaların bir özeti sunulmaktadır. Bu çalışmalarda kullanılan performans göstergelerinde geniş bir çeşitlenme olmakla birlikte, bu araştırmalara topluca bakabilmek için bağımlı değişkenlerdeki (çeşitli karlılık ya da etkinlik ölçütleri) bu farklılıklar dikkate alınmamıştır. Çalışmalar dokuz grupta toplanmıştır. Tablo 4, özel sektör lehine bir durum göstermekle birlikte sonuçlar sektörler arası geçişte önemli ölçüde değişebilir. Kamu etkinliğinin daha fazla olduğuna ilişkin bazı kanıtların olduğu sektörlerde (elektrik ve su) sınırlı rekabet ya da özel firmaların devletçe yüksek ölçüde düzenlenmesi söz konusudur. Kamu teşebbüslerinin daha büyük etkinliğe sahip olduğuna ilişkin kanıt ise; idarelerin özel sektörle alt sözleşmeler yaptığı ve örneğin çöp toplama, yangın koruma ve demiryolu dışı taşıma gibi izleme maliyetlerinin görece düşük olduğu hizmetlerin dağıtımında ortaya çıkmaktadır. Sağlıkla ilgili literatür de özel sektöre ilişkin daha büyük etkinlik ileri sürmektedir, ama çalışmaların bir kaçı hizmet kalite farklılıklarını kontrol altında tuttuğu için -ki bu farklılıklar açıkça bu hizmetlerin heterojen yapısını gösterir - tamamen ikna edici değildir (Boardman and Vining, 1989, 5).

TABLO 4

Kamu Teşebbüslerinin ve Özel Teşebbüslerin Nispi Etkinliklerine İlişkin Ampirik Sonuçlar

Sektör

Kamu Şirketi Daha Etkin

Fark Yok ya da Sonuçlar Belirsiz

Özel Şirket Daha Etkin

Elektrik

Meyer (1975)

Neuberg (1977)

Pescatrice ve Trapani (1980)

Mann (1970)

Junker (1975)

Spann (1977)

Fare ve diğerleri. (1985)

Atkinson ve Halvorsen (1986)

Shepherd (1966)

Moore (1970)

Peltzman (1971)

Tilton (1973)

De Alessi (1974)

De Alessi (1977)

Çöp

Pier ve diğerleri. (1974)

Hirsch (1965)

Kemper ve Quigley (1976)

Collins ve Downes (1977)

Kitchen (1976)

Savas (1977)

Pommerehne ve Frey(1977)

Stevens (1978)

Edwards ve Stevens (1978)

Su

Mann ve Mikesell (1971)

Bruggink (1982)

Feigenbaum ve Teeples(1983)

Hausman (1976)

Morgan (1977)

Crain ve Zardkoohi (1978, 1980)

Sağlıkla ilgili hizmetler

  

Becker ve Sloan (1985)

Clarkson (1972)

Rushing (1974)

Lindsay (1976)

Frech (1976)

Bays (1979)

Frech (1980)

Bishop (1980)*

Frech ve Ginsburg (1981)

Finsinger (1982)

Wilson ve Jadlow (1982)

Schlesinger ve Dorwart (1984)+

Havayolları

  

Forsyth ve Hocking (1980)

Morrison (1981)

Jordan (1982)

Davies (1971)

Davies (1977)

Demiryolları

  

Caves ve Christensen (1980)

Caves ve diğerleri. (1982)

  

Mali kurumlar

  

Lewin (1982)

Davies (1981)

Yangın hizmetleri

    

Ahlbrecht (1973)

Demiryolu-dışında ulaşım

    

Pashigian (1976)

Palmer ve diğerleri. (1983)

McGuire ve Van Cott (1984)

* Diğer 10 araştırmanın yeniden incelenmesi.

+ Kar amacı gütmeyen kuruluşlara karşı değil kamu sağlık kuruluşlarına karşı etkinlik karşılaştırmasıdır.

Kaynak : Anthony E. Boardman and Aidan R. Vining, “Ownership and Performance in Competitive Environments: A Comparison of the Performance of Private, Mixed, and State-Owned Enterprises”, Journal of Law & Economics, vol. XXXII, April 1989, s. 6.

 Tablo 4’te sunulan diğer çalışmalar kamu/özel düopollerin performansını karşılaştırmaktadır. Bu çalışmalar mülkiyet ve performans arasındaki ilişkiye dair bazı kanıtlar sağlayabilmektedirler.

Kamu teşebbüsleri ile özel teşebbüsler arasında kısmen uzun dönemi kapsayan bir performans karşılaştırması Rainer Bartel ve Friedrich Schneider tarafından Avusturya’da gerçekleştirilmiştir. Söz konusu araştırmanının sonucu Tablo 5 ve Tablo 6’da özet olarak sunulmaktadır.

Tablo 5’te Avusturya’da farklı endüstri gruplarındaki özel ya da kamu firmalarına ilişkin etkinlik karşılaştırmaları yer almakta ve hangisinin daha etkin şekilde faaliyette bulunduğu araştırılmaktadır. Tablo 5’teki verilere göre, kamu sektörü tüm incelemeler (yani, endüstri grupları ve yıllar) içinde karşılaştırmalı olarak sadece % 10 ve istatistiksel açıdan önemli incelemeler içinde ise sadece % 31 oranında özel sektöre göre daha düşük bir üretim etkinliğine sahiptir. Ancak kişi başına emek maliyeti bir performans ölçüsü olarak kullanıldığı zaman, görülmektedir ki, incelemenin herhangi bir yılında hiçbir kamu endüstri grubu kendisine karşılık gelen özel endüstri grubundan işgücü başına önemli ölçüde daha düşük emek maliyetlerine sahip olmamıştır. Özel endüstriyel sektördeki kişi başına emek maliyeti, karşılaştırmalı olarak neredeyse tüm incelemelerin (önemsiz incelemeler dahil) % 62’sinde yani çoğunluğunda daha düşüktür. Diğer bir deyişle kamu sektörü tüm incelemelerin % 62’sinde ve istatistiksel açıdan önemli incelemelerin tamamında daha yüksek bir kişi başına emek maliyetine sahiptir. Diğer yandan karlılık bir performans göstergesi olarak alınırsa, kamu endüstri sektöründe karşılaştırmalı olarak düşük bir karlılık oranının söz konusu olduğu da görülmektedir. Kamu sektörü, tüm incelemeler içinde % 59, istatistiksel açıdan önemli incelemeler içinde ise % 88 oranında özel sektörden daha düşük bir net karlılık oranına sahiptir.

TABLO 5

 

1976-1983 Yılları İçin 21 “Endüstri Grubu” Tarafından Temsil Edilen Avusturya Özel ve Kamu Endüstriyel Teşebbüslerinin Etkinlik Karşılaştırması

Kriter/Ölçü

Özel teşebbüsler daha etkin

Kamu teşebbüsleri daha etkin

İstatistiksel olarak önemli incelemeler

İstatistiksel olarak önemsiz incelemeler

Toplam incelemeler

1. Üretim etkinliği:

          

1.1. Kişi başına net üretim değeri:

          

Incelemelerın mutlak sayısı

4

9

13

26

39

--önemli incelemelerın yüzdesi içinde incelemelerın yüzde oranı

% 31

% 69

% 100

    

-bütün incelemelerın yüzdesi içinde incelemelerın yüzde oranı

% 10

% 23

% 33

% 67

% 100

2. Emek maliyeti etkinliği:

          

2.1. Kişi başına emek maliyeti:

          

Incelemelerın mutlak sayısı

24

0

24

15

39

--önemli incelemelerın yüzdesi içinde incelemelerın yüzde oranı

% 100

% 0

% 100

    

- bütün incelemelerın yüzdesi içinde incelemelerin yüzde oranı

% 62

% 0

% 62

% 38

% 100

2.2. Emek maliyet oranı:

          

Incelemelerın mutlak sayısı

16

1

17

22

39

--önemli incelemelerın yüzdesi içinde incelemelerın yüzde oranı

% 94

% 6

% 100

    

- bütün incelemelerın yüzdesi içinde incelemelerın yüzde oranı

% 41

% 3

% 44

% 56

% 100

3. Karlılık:

          

3.1. Gayri safi artık payı:

          

Incelemelerın mutlak sayısı

23

3

26

13

39

-önemli incelemelerın yüzdesi içinde incelemelerın yüzde oranı

% 88

% 12

% 100

   

- bütün incelemelerın yüzdesi içinde incelemelerın yüzde oranı

% 59

% 0

% 67

% 33

% 100

3.2. Net artık payı:

          

Incelemelerın mutlak sayısı

18

6

24

15

39

-önemli incelemelerın yüzdesi içinde incelemelerın yüzde oranı

% 75

% 25

% 100

    

-bütün incelemelerın yüzdesi içinde incelemelerın yüzde oranı

% 46

% 15

% 61

% 39

% 100

NOT: İstatistiksel testlerde güven düzeyi % 90 olarak alınmıştır.

Kaynak: Rainer Bartel and Friedrich Schneider, “ The “mess” of the public industrial production in Austria: A typical case of public sector inefficiency ?” , Public Choice 68, 1991, s. 28.

  Tablo 6’da Avusturya’daki 21 endüstri grubunda yer alan özel ve kamu teşebbüslerinin yatırım talebi ve satınalma gücüne sağladıkları katkılar sunularak, buna göre özel ve kamu teşebbüslerinin hükümetin istikrar hedeflerine katkısı karşılaştırılmaktadır.

Tablo 6’ya göre yatırım eğilimi açısından kamu ve özel endüstri firmaları karşılaştırıldığında, özel sektörün istatistiksel açıdan önemli incelemelerın kişi başına yatırım ölçüsü açısından % 71’i oranında ve yatırım oranı açısından ise % 78’i oranında daha yüksek yatırım eğilimine sahip olduğu görülmektedir. Diğer yandan kamu kesiminin emeğe ödediği yüksek ücretlerle satın alma gücüne özel sektörden daha fazla katkı sağladığı ve dolayısıyla ekonomide genişletici bir etki meydana getirdiği görülmektedir. Tablo 6’ya göre, kamu sektörü tüm incelemelerin % 62’sinde ve istatistiksel açıdan önemli incelemelerin tamamında emek kesimine özel sektörden daha fazla satın alma gücü aktarmaktadır. Bu husus Tablo 5’teki emek maliyeti etkinliğine ilişkin veriler aksine yorumlanarak da ortaya konulabilir. Sonuç olarak, bu açıdan kamu endüstriyel firmaları tüketim malları talebini daha etkili şekilde destekledikleri için eleştirilebilir.

TABLO 6

1976-1983 Yılları İçin 21 “Endüstri Grubu” Tarafından Temsil Edilen Avusturya

Özel ve Kamu Endüstriyel Teşebbüslerinin Ekonomik İstikrar Sağlayıcı Davranış Etkinliklerinin Karşılaştırması

Kriter/Ölçü

Özel teşebbüsler daha etkin

Kamu teşebbüsleri daha etkin

İstatistiksel olarak önemli incelemeler

İstatistiksel olarak önemsiz incelemeler

Toplam incelemeler

1. Yatırım Eğilimi

          

1.1. Kişi başına yatırım:

          

Incelemelerın mutlak sayısı

10

4

14

25

39

--önemli incelemelerın yüzdesi içinde incelemelerın yüzde oranı

% 71

% 29

% 100

    

-bütün incelemelerın yüzdesi içinde incelemelerın yüzde oranı

% 26

% 10

% 36

% 64

% 100

1.2. Yatırım oranı:

          

Incelemelerın mutlak sayısı

14

4

18

21

39

--önemli incelemelerın yüzdesi içinde incelemelerın yüzde oranı

% 78

% 22

% 100

    

- bütün incelemelerın yüzdesi içinde incelemelerın yüzde oranı

% 36

% 10

% 46

% 54

% 100

2. Satınalma gücü:

          

2.1. Kişi başına emek maliyeti:

          

Incelemelerın mutlak sayısı

0

24

24

15

39

--önemli incelemelerın yüzdesi içinde incelemelerın yüzde oranı

% 0

% 100

% 100

    

-bütün incelemelerın yüzdesi içinde incelemelerın yüzde oranı

% 0

% 62

% 62

% 38

% 100

2.2. Emek maliyet oranı:

          

Incelemelerın mutlak sayısı

1

16

17

22

39

-önemli incelemelerın yüzdesi içinde incelemelerın yüzde oranı

% 6

% 94

% 100

   

- bütün incelemelerın yüzdesi içinde incelemelerın yüzde oranı

% 3

% 41

% 44

% 56

% 100

NOT: İstatistiksel testlerde güven düzeyi % 90 olarak alınmıştır.

Kaynak: Rainer Bartel and Friedrich Schneider, “ The “mess” of the public industrial production in Austria: A typical case of public sector inefficiency ?” , Public Choice 68, 1991, s. 29.