AVRUPA BİRLİĞİ'NE ÜYELİK KOŞULLARI

Coşkun Can Aktan & Dilek Dileyici & Özlem Özkıvrak

Tam üyelik için gerekli ekonomik kriterlerden ikincisi; aday ülkenin Avrupa Birliği içerisinde rekabet edebilme kapasitesine sahip olmasıdır. Bunun için;

• Ekonomik aktörlerin istikrarlı ve öngörülebilir bir ortamda kararlar almaları için yeterli derecede bir makro ekonomik istikrar ile birlikte, işleyen bir piyasa ekonomisinin varlığı;
• Altyapı (enerji, telekomünikasyon, ulaştırma, vs.), eğitim-öğretim ve araştırma alanlarında  yeterli kantite ve kalitede beşerî ve fizikî sermayeye sahip olunması;
• Firmaların teknolojiye uyum sağlama kapasitesinin bulunması,
• Hükümet politikasının ve mevzuatın, ticaret politikası, rekabet politikası, devlet yardımları, KOBİ’ler için destek, vs. yoluyla rekabet yeteneğini etkileme derecesi;
• Genişleme öncesinde ülkenin Birlik ile sağladığı ticari bütünleşmenin derecesi ve temposu: Bu konu, üye ülkeler ile ticareti yapılan malların hacmi ve niteliği için söz konusudur.
• Küçük ve orta ölçekli firmaların yeterli sayıda olması,
• Bu çerçevede rekabet edebilme derecesinin göstergeleri olarak, Birliğe girişten önce Birlik ile o ülke arasında belirli bir ticaret ortaklığının olması ve ülke ekonomisinde küçük firmaların çok sayıda ve rekabet gücüne sahip  olması önem taşımaktadır.

Üçüncü Kriter (Topluluk Müktesebatına Uyum Kriteri) :

Tam üyelik için yukarıdaki iki koşulun yanısıra bir üçüncü koşul daha aranmaktadır. Bu koşul, aday ülkenin “siyasi birlik ile ekonomik ve parasal birlik hedeflerini kabul etmiş olması” ve ayrıca “Avrupa Birliği’nin aldığı ve alacağı kararlara uyum sağlama kapasitesi”dir.

·                    AB’nin siyasi birlik ile ekonomik ve parasal birlik hedeflerini kabul etmek.

Birliğin “ortak dış politika ve güvenlik politikası”na etkin bir katılım için aday ülkelerin buna hazır olması gerekmektedir. Ekonomik ve Parasal Birlik konusunda ise, merkez bankasının bağımsızlığı, ekonomik politikaların koordinasyonu, İstikrar ve Büyüme Paktı’na katılım, merkez bankasının kamu sektörü açıklarını finanse etmesinin yasaklanması gibi konularda üye ülkelerin aldıkları kararlara katılmak gerekmektedir.

·                    AB’nin aldığı kararlara ve uyguladığı yasalara uyum sağlamak.

Aday ülkelerin Gümrük Birliği, malların serbest dolaşımı, sermayenin serbest dolaşımı gibi ortaklık anlaşmalarında belirtilen şartlara uyum sağlaması, tek pazara geçişi gerektiren Topluluk Müktesebatı’na uyum sağlaması, Topluluğun tarım, iletişim ve bilgi teknolojileri, çevre, ulaşım, enerji, taşımacılık, tüketici hakları, adalet ve içişleri, işgücü ve sosyal haklar, eğitim ve gençlik, vergilendirme, istatistik, bölgesel politikalar, genel dış ve güvenlik politikası gibi alanlardaki her türlü düzenlemesine uyum sağlaması şartı aranmaktadır.

Burada kısaca Topluluk müktesebatı hakkında bilgi vermek faydalı olacaktır. Avrupa Birliği Müktesebatı (acquis communautaire), temel Avrupa Birliği anlaşmalarında ve diğer yardımcı hukuk kaynaklarında (tüzük, karar, yönerge vs.) yer alan  kural ve kurumlar bütününü ifade etmektedir.  Dış ilişkiler, güvenlik ve adalet, serbest dolaşım, gümrük birliği, çevrenin korunması, eğitim ve araştırma vs. tüm konular Avrupa Birliği Müktesebatı içinde yeralan konulardır. Tablo-1’de Avrupa Birliği tarafından genişleme müzakereleri için hazırlanmış olan “Avrupa Topluluğu Müktesebatı Analitik Çerçevesi” yer almaktadır.  Söz konusu müktesebat, Avrupa Birliği’nin kendi içindeki müktesebatın benzeridir ve özellikle genişleme sürecinde katılım müzakereleri yapılacak olan aday ülkeler için hazırlanmıştır.

                       Tablo-1: Avrupa Topluluğu Müktesebatı Analitik Çerçevesi

Kopenhag’da yapılan  Avrupa Konseyi Zirvesi’nde,  üyelik için “politik, ekonomik ve parasal birlik hedeflerine bağlılık dahil, üyelik yükümlülüklerini üstlenme yeteneğinin şart olduğu”  belirtilmiştir. Avrupa Konseyi, bu son kriter ile ilgili olarak şu konuların önemini vurgulamaktadır. Müktesebatın benimsenmesi, aktarma, uygulama ve icra süreçlerini kapsar. Topluluk mevzuatını ulusal mevzuata aktarma yanında, uygun idari ve adli yapılar yoluyla onun etkin uygulanmasını sağlamanın önemi ve katılım müzakerelerinin temel bir önkoşulu olduğu, Madrid’te yapılan Avrupa Konseyi tarafından vurgulanmıştır.  Bu konu, üyeliğe hazırlanmanın çok önemli bir yönüdür ve üyelik için vazgeçilmez olan karşılıklı güvenin oluşturulmasının çok gerekli bir ön koşuludur. Gelişmiş bir kamu hizmeti ve yargı, aday ülkelerin üyelik yükümlülüklerini üstlenebilmesi ve AB yapısal fonlarını etkin biçimde kullanabilmesi bakımından merkezi bir yere sahiptir. Müktesebatı etkili bir şekilde uygulamak ve icra etmek için, mevcut kurumlar güçlendirilmeli ve yeni kurumlar oluşturulmalıdır. Uygun beşeri ve mali kaynaklar sağlanmalıdır. Eğitim ve kariyer geliştirme programları bu sürecin kilit unsurlarıdır.

Kopenhag kriterlerinden üçüncüsünü teşkil eden “Topluluk Müktesebatına Uyum Kriteri”nin en önemli parçasını, aday ülkenin ekonomik ve parasal birlik hedeflerini kabul etmiş olması şartı oluşturmaktadır. Önem taşıması nedeniyle bu kısımda Ekonomik ve Parasal Birlik ile Maastricht kriterlerini kısaca açıklamak faydalı görülmektedir.

II. EKONOMİK VE PARASAL BİRLİK VE  MAASTRICHT KRİTERLERİ

Ekonomik ve Parasal Birlik, Topluluk Müktesebatı’nın ayrılmaz bir parçasıdır. Ekonomik ve Parasal Birlik, tek paranın nihai olarak kabul edilmesi yönünde aday ülkelerin ekonomilerinin kademeli olarak geliştirilmesini içerir. Aday ülkelerin, AB’ye tam üye olması açısından şu ilke benimsenmiştir: Aday ülkeler tam üyeliğe “kendi ulusal parasını kullanmaya devam eden üye devlet statüsü” ile gireceklerdir. Bu istisna, Katılım Antlaşmaları’nda tanınacaktır.

 Ancak, Ekonomik ve Parasal  Birliğe katılım ve Birlik’te tek para birimin geçerli olması hedefine dayanan Euro’nun benimsenmesi arasında net bir ayırım yapmak gerekir. Ekonomik ve Parasal Birliğe katılacak olsalar da, yeni üye ülkelerin üyelik sonrasında tek parayı derhal kabul etmeleri gerekli değildir. Aday ülkelerin, mümkün olduğunca erken bir tarihte Euro’yu benimsemek amacıyla, Maastricht kriterlerine uyum sağlamak için, ekonomi politikalarını yeniden yapılandırmaları gereklidir. Kopenhag kriterleri AB’ye tam üyelik koşullarının esaslarını belirlerken, Maastricht kriterleri AB’ye üye ülkelerin Ekonomik ve Parasal Birliğe katılabilmesi için gerekli şartları ortaya koymaktadır. Ekonomik ve Parasal Birliğin nihai hedefi Birlik içerisinde tek para birimine geçiş olmakla birlikte, aday ülkelerin Maastricht kriterlerine uyum ile birlikte üye ülkelerin ekonomi politikalarına uyumu sağlaması zorunludur. 

Aslında Avrupa’da bir parasal birlik oluşturma düşüncesi, AB’nin kurulmasından çok daha öncesine dayanmaktadır. Bu yönde bazı girişimler[ii] olmakla birlikte, bu konudaki temel somut girişim Roma Anlaşması ile birlikte AET oluşturulduktan sonra, topluluğa üye ülkeler tarafından 1960 yılında imzalanan Avrupa Parasal Anlaşması’dır. Bu anlaşma ile üye ülkelerin ulusal paraları arasındaki döviz kurlarındaki dalgalanma +/- %0.75 ile sınırlandırılmıştır. 1979 yılında da üye ülkeler arasında döviz kurlarının istikrarını gerçekleştirmek amacıyla Avrupa Para Sistemi kurulmuştur. Sistemin kurulmasından sonra Avrupa Para Enstitüsü oluşturulmuştur.

Ekonomik ve parasal birlik oluşturma yönündeki en önemli gelişme, Jacques Delor’s başkanlığında, üye ülke merkez bankası direktörleri tarafından oluşturulan bir komitenin hazırladığı ve “Delors Raporu” olarak bilinen ve 1990 yılında kabul edilen rapordur. Rapor parasal birliğin oluşturulması için üç koşul belirlemiştir. Bu koşullar şunlardır[iii]:

▪ Bütün ulusal paraların sınırsız ve değiştirilmez biçimde konvertibl olması,

▪ Sermaye hareketlerinin tamamen liberalleştirilmesi ve bankacılık sektörü ile diğer finansal piyasaların tam entegrasyonu,

▪ Geriye dönülmez biçimde sabitleştirilmiş döviz kurlarının belirlenmesi ve dolayısıyla kur değişmelerinin ortadan kaldırılması.

Delors Raporu, Ekonomik ve Parasal Birliğin gerçekleşmesi için üç aşama tespit etmiştir. Birinci aşama, iç pazarın tamamlanmasını, Avrupa Birliği içindeki bölgesel farklılıkları azaltacak önlemlerin alınmasını, makro ekonomik  politikaların eş güdümünün artırılmasını, iktisat ve maliye bakanları konseyi ile merkez bankası direktörleri komitesi tarafından kontrol edilmesini ve döviz kontrol mekanizmasının öngördüğü +/- 2.25 bandına tüm üyelerin bağlı kalmasını öngörüyordu. İkinci aşama için öngörülen işlemler daha tartışmalı konuları kapsamıştır. Özellikle bu aşamada Avrupa Merkez Bankaları Sistemi’nin kurulması ve ortak para politikasını belirleme ve uygulama yetkisinin bu kuruluşa verilmesi, kabulü zor bir öneri gibi görünmüştür. Üçüncü aşamada, Avrupa Merkez Bankası Sistemi para politikasını yönlendirmenin tüm sorumluluğunu üstlenecek ve üye ülke paraları arasındaki döviz kurları değiştirilemez biçimde sabitleştirilecektir[iv].

Parasal birlik oluşturulması düşüncesinin yoğunluk kazanmasıyla birlikte, döviz kurlarında istikrarın sağlanması gerektiği görüşü önem kazanmıştır. Bu durum, öncelikle üye ülkelerin para politikalarını yeniden düzenlemelerini zorunlu hale getirmiştir. Birliğin oluşturulması ile birlikte, ülkelerin ekonomi politikalarının uyumlaştırılması gerekmektedir.

Bu kapsamda 9-10 Aralık 1991 tarihinde imzalanmış ve 1 Ocak 1993 tarihinde yürürlüğe girmiş olan Maastricht Anlaşması’nda Ekonomik ve Parasal Birliğin aşamaları, bu süreçte izlenecek ekonomik ve parasal politikalar ile bunların gerektirdiği kurumsal değişiklikler ayrıntılı olarak düzenlenmiştir. Bu düzenleme çerçevesinde Ekonomik ve Parasal Birliğin son aşamasına geçiş öncesinde, üye ülke ekonomileri arasındaki farklılıkların giderilebilmesini teminen bazı makro büyüklükler açısından yakınlaşma kriterleri tespit edilmiş ve bunlara uyulmaması durumunda uygulanacak yaptırımlar belirlenmiştir. Maastricht Anlaşması’nda tespit edilmiş kriterler şunlardır (Bkz. Şekil-6):

• Toplulukta en düşük enflasyona sahip (en iyi performans gösteren) üç ülkenin yıllık enflasyon oranları ortalaması ile, ilgili üye ülke enflasyon oranı arasındaki fark 1,5 puanı geçmemelidir.
• Üye ülke devlet borçlarının GSYİH’sına oranı yüzde 60’ı geçmemelidir.
• Üye ülke bütçe açığının GSYİH’sına oranı yüzde 3’ü geçmemelidir.
• Herhangi bir üye ülkede uygulanan uzun vadeli faiz oranları 12 aylık dönem itibariyle, fiyat istikrarı alanında en iyi performans gösteren 3 ülkenin faiz oranını 2 puandan fazla aşmamalıdır. Son 2 yıl itibariyle üye ülke parası diğer bir üye ülke parası karşısında devalüe edilmiş olmamalıdır. Üye devletlerin para birimleri diğer Avrupa paraları karşısında yeterince istikrarlı olmalıdır.  Üye devletler devalüasyonlar olmaksızın Avrupa Para Sisteminin döviz kurları mekanizmasında öngörülen normal dalgalanma marjlarına uymalıdır.

Şekil-6: Ekonomik ve Parasal Birliğin Hedefleri ve Bu Hedeflere Ulaşmak İçin Belirlenen Kriterler (Maastricht Kriterleri)

 .

1997 yılına kadar yapılan hukuksal düzenlemelerin bir bütününü teşkil eden ve Avrupa Birliği’ni Kurucu Antlaşmalar’ın tamamını içeren Amsterdam Antlaşması’nın “İlkeler” başlığını taşıyan Birinci Bölüm’ün 4. Maddesi’nde de, parasal birliğin ana hedefinin fiyat istikrarını sağlamak olduğu ve para politikalarının bu hedefe tezat oluşturmayacak şekilde yürütülebileceği önemle vurgulanmıştır.

Maastricht Anlaşması, parasal birlik sürecini üç aşamadan oluşan bir takvime bağlamıştır. Buna göre birinci aşama 1 Temmuz 1990 tarihinde başlayarak 31 Aralık 1993’te bitmiştir. İkinci aşama, 1 Ocak 1994 tarihinde başlamış ve 31 Aralık 1998’de sona ermiştir. Üçüncü aşama ise 1 Ocak 1999 tarihinde başlamıştır.  

Parasal birliğin ikinci aşaması ayrı bir önem taşımaktadır. Bu aşama, Birliğe üye ülkelerin para politikalarını ortak olarak belirleme ve uygulamalarını içermektedir. Para politikalarının yakınlaştırılması amacıyla söz konusu Antlaşma yukarıda sıralanan yakınlaşma kriterlerini belirlemiştir[v]. Yine bu Antlaşma ile, fiyat istikrarı amacını tehlikeye sokan kamu açıklarının merkez bankaları tarafından finansmanı tamamen yasaklanmıştır.

Üçüncü aşama ise, Avrupa Merkez Bankası’nın oluşturulmasını[vi] ve ortak para birimi olan Euro’ya geçilmesini kapsamaktadır. 1 Ocak 1999 tarihinde başlayan Parasal Birliğin üçüncü aşamasında 1 Ecu=1 Euro olarak belirlenmiş ve üye ülkelerin ulusal paraları, ortak para birimi olan Euro karşısında sabitlenmiştir. Yine üçüncü aşamada ortak para politikası uygulanması amacıyla AMB’si oluşturulmuştur. 30 Haziran 2002 tarihine kadar Euro ile birlikte dolaşımda üye ülkelerin ulusal paraları da yer alırken, bu tarihten sonra Euro’nun tek para birimi olarak dolaşımda kalması söz konusu olmuştur.

Birlik bu kriterleri belirlemekle de kalmamış, Maastricht Anlaşması kriterlerine uymayan üye ülkelere yönelik bir takım yaptırımları içeren “İstikrar ve Büyüme Paktı”nı kabul etmiştir. 17 Haziran 1997 tarihinde Amsterdam’da yapılan toplantıda benimsenen Pakt’a göre, üye ülkenin bütçe açığı, GSYİH’sının yüzde 3’ünü geçerse, söz konusu ülkeye birtakım yaptırımların uygulanması söz konusu olmaktadır[vii].

2-3 Mayıs 1998 tarihinde gerçekleştirilen  Avrupa Konseyi Zirvesi’nde Maastricht kriterleri açısından üye ülkelerin durumları değerlendirilerek parasal birliğe dahil olacak ülkeler tespit edilmiştir. Söz konusu zirvede 15 üye ülkeden 11’i tek para birimi uygulamasına dahil olmuştur. Bu ülkeler şunlardır: Belçika, Almanya, İspanya, Fransa, İrlanda, İtalya, Lüksemburg, Hollanda, Avusturya, Portekiz ve Finlandiya[viii].

Danimarka, İsveç ve İngiltere Maastricht kriterlerini yerine getirmekle beraber, tek para birimi uygulamasına daha sonra dahil olmak istediklerini ifade ederek parasal birlik dışında kalmayı tercih etmişlerdir. Yunanistan ise Maastricht kriterlerine uyum sağlayamadığından parasal birlik dışında tutulmuştur.

1 Haziran 1998 tarihinde Avrupa Merkez Bankası kurulmuş, 1 Ocak 1999 tarihinde de Avrupa Birliği’nde Tek Para’ya geçilmiştir. Böylece Euro bölgesi olarak tanımlanan 11 ülkede kaydi para olarak Euro kullanılmaya başlanmıştır. 19-20 Haziran 2000 tarihinde gerçekleştirilen Feira Avrupa Konseyi’nde Yunanistan’ın Euro’ya 1 Ocak 2001 tarihinden itibaren katılımı kabul edilmiş ve Yunanistan bu tarihten itibaren Euro bölgesine dahil olmuştur. Danimarka’da ise yapılan bir referandumla Euro’ya geçiş reddedilmiştir.