ÇIKAR
GRUPLARI TEORİLERİ
Coşkun Can
Aktan & Hakan Ay & Hilmi Çoban
Çıkar
grupları konusunda literatürde yaygın olarak bilinen iki teori
bulunaktadır: Geleneksel siyaset biliminden kaynağını alan klasik çıkar
grubu teorisi ve kaynağını önemli ölçüde Chicago iktisat okulundan ve
kamu tercihi teorisinden alan çıkar grubu teorisi.
Klasik
Çıkar Grupları Teorisi
Klasik çıkar
grupları teorisi, geleneksel siyaset bilimi içerisinde şekillenmiştir.
Geleneksel siyaset bilimcilerine göre çıkar grupları, çoğulcu
(plüralist) demokrasinin vazgeçilmez unsurlarıdır ve temel amacı
“toplumsal çıkar”a hizmet etmektir.
Klasik çıkar
grupları teorisyenlerinin başında David B. Truman gelir. Truman,
litaratürde çok atıfta bulunulan “the Governmental Process” ( 1951) adlı
eserinde çıkar grubunu şu şekilde tanımlar:
“Çıkar
grubu, toplum içindeki diğer gruplar üzerinde etkili olan ve belirli
tutumları paylaşan gruptur.”
( a shared-attitude group that makes certain claims upon other groups
in society.)
Truman, çıkar
gruplarının siyasal ve ekonomik süreçte kendiliğinden ortaya çıktığı
görüşünü savunur. Truman ve diğer yazarlara göre çıkar grupları,
demokrasinin gelişme sürecinin bir sonucu olarak ortaya çıkmştır ve asıl
amacı “toplumsal yararı”a katkıda bulunmaktadır.
Mancur
Olson ve “Özel Çıkar”Amaçlı Çıkar Grupları
Geleneksel
siyaset biliminde yaygın olarak kabul edilen çıkar grupları teorisini
büyük ölçüde değiştiren kişi Mancur Olson olmuştur. Olson 1967 yılında
yayınlanan Kollektif Faaliyetin Mantığı (Logic of Collective Action)
ve 1982 yılında yayınlanan Milletlerin Yükselişi ve Düşüşü (The
Rise and Decline of Nations) adlı eserlerinde çıkar gruplarının
büyümesi ve güç kazanması ile birlikte siyasal iktidarların tüm topluma
yarar sağlayacak hizmetler yerine bu kesimlerin çıkarlarına hizmet
edecek şekilde hareket etmek zorunda kaldığını işlemiştir. Olson, çıkar
gruplarının sayısı ile ekonomik büyüme arasında ilişki kurmaya
çalışmıştır. (Maitland, 1985:44-58) Olson’a göre çıkar gruplarının
yoğunluğu (sayısı) ne kadar fazla ise ekonomik büyüme hızı o kadar
yavaştır. Olson’a göre çıkar grupları kendi menfaatlerine hizmet edecek
davranış ve eylemlerde bulunurlar ve bu sonuçta toplumsal refahın
maksimize edilmesini yavaşlatır.
................................
Chicago
İktisat Okulu Perspektifinden Çıkar Grupları
Chicago
iktisat okulu tarafından geliştirilmiş olan teoriye göre,
devletin uygulamaya koyduğu regülasyon politikaları çoğunlukla özel
çıkar gruplarının menfaatlerine hizmet etmektedir. Toplumsal refaha
katkıda bulunmak amacıyla uygulamaya konulan regülasyonlar, bazı
imtiyazlı grupların çıkarlarına hizmet etmekten başka bir işe
yaramamaktadır. Özel çıkar teorisini savunan iktisatçılara göre, iyi
organize olan gruplar dağınık halde bulunan ya da yeterli düzeyde
organize olamamış gruplara göre regülasyonlardan çok daha yüksek
oranlarda istifade edecekler ve toplum yararına hizmet gayesiyle
uygulamaya konan regülasyonlardan beklenen hiçbir yarar gerçekleşmemiş
olacaktır. Sonuç olarak denilebilir ki, devletin kamu yararı önceliği
bulunan regülasyonlar, iyi organize olmuş çıkar gruplarının yararına
hizmet etmektedir.
................................
Kamu
Tercihi Perspektifi: Çıkar Grupları ve Rant Kollama
“Bugün vatandaşlar arasında kardeşliği,
birliği geliştirmekle yükümlü olan devletin, onları devletten lütuf
bekleyen, bir şeyleri koparmaya çalışan bireyler haline getirdiği
kuşkusuzdur. Bugün tarım, sanayi, ticaret gibi kesimler devletten bir
şeyler koparmak için çılgın bir yarış içindedirler. Herkesin gayreti
yasa koyucudan kardeşlik adına bir imtiyaz koparmak şeklinde
özetlenebilir.”
Frederic Bastiat
Başta Mancur
Olson olmak üzere kamu tercihi teorisyenlerinin temel tezi şudur:
siyasal karar alma sürecinde çıkar grupları dahil tüm siyasal aktörlerin
(seçmenler, politikacılar, bürokratlar vd.) temel amacı özel
menfaatlerini maksimize etmektir. Kamu tercihi teorisyenlerine göre
“toplumsal çıkar” fazlasıyla retorik bir kavramdır ve piyasa
mübadelesinde olduğu gibi politik mübadele içerisinde de somut olan
gerçeklik “çıkar maksimizasyonu”dur.
Kamu tercihi
okulu mensuplarına göre toplumsal veya politik yaşamda karşılaşılan rant
kollama çabaları, kamu regülasyonlarının bir sonucudur. Devlet
müdahaleleri veya düzenlemeleri bireyleri ve özel grupları rant kollama
faaliyetlerine yöneltmektedir.
Devlet müdahaleleri neticesinde özel çıkar grupları, kaynaklarını
regülasyonların etkileme alanı içerisine giren her türlü düzenlemeyi
bertaraf etmeye veya etkileyerek kendi çıkarları doğrultusunda
kullanmaya yöneltmektedirler. Kamu tercihi teorisi ağırlıklı olarak
regülasyonların neden olduğu rant kollama faaliyetleri ve
regülasyonların maliyetleri üzerinde durmaktadır.(Aktan, 2003)
Tam
metin makale için bkz:
C.Can Aktan, Hakan Ay ve Hilmi Çoban , "Siyasal
Karar Alma Sürecinde Çıkar Grupları" içinde: C.C.Aktan & Dilek Dileyici,
Modern Politik İktisat : Kamu Tercihi: Ankara: Seçkin Yayınları, 2007.