PARLAMENTER REJİM
Prof.Dr.Coşkun Can Aktan
Temsili demokrasiler içerisinde
Parlamenter rejimin temel özelliklerini şu şekilde özetlemek
mümkündür:
[i]
-
Parlamenter rejimde yasama ve yürütme organları hukuken
birbirinden bağımsızdır, ancak aralarında bir takım
işbirliği ve etkileşim mekanizmaları vardır.
-
Bu rejimde
yürütme iki-başlıdır. Devlet başkanı, yürütmenin sorumsuz
başını oluşturur. Yürütmenin sorumlu organının başında ise
başbakan bulunur. Başbakanın parlamenter olması şartı
bulunmaktadır; buna karşın bakanların parlamenter olması
şartı aranmamaktadır.
-
Devlet
başkanının siyasal açıdan sorumluluğu bulunmamaktadır.
-
Bakanlar
kurulunun parlamentoya karşı sorumluluğu bulunmaktadır
-
Devlet
başkanı hükümet etmez.
-
Devlet
başkanının uzlaştırıcı ve uyarıcı bir rolü bulunmaktadır.
-
Yürütmenin
diğer başını oluşturan Bakanlar Kurulu, yasama organına
karşı sorumludur.
-
Parlamenter sistemlerde çoğunluk ilkesi genel olarak
esastır. Mecliste çoğunluğu sağlayan parti hükümet eder ve
bu partinin başkanı başbakan olur.
-
Hükümet
yasama organına karşı sorumludur.
-
Parlamenter sistem tek meclisli ya da iki meclisli olabilir.
-
Parlamenter sistemde yasama ve yürütme arasındaki ilişki,
işbirliği ve karşılıklı etkileme mekanizmasına dayanır.
-
Yasama,
yürütmeyi çeşitli yollarla denetler ve gözetim altında
bulundurur. Meclise güvensizlik oyu vererek hükümeti
düşürebilir. Meclis güvensizlik oyu vererek hükümeti
düşürebilir. Buna karşılık, yürütme de meclisi feshetme
olanağına sahip bulunmaktadır. Fesih yetkisi, parlamenter
sistemde, istikrarın sağlanmasında önemli yeri olan bir
kurumdur.
Yukarıda özetlediğimiz özelliklere sahip
parlamenter rejim halen çeşitli ülkelerde uygulama olanağı
bulmaktadır. Parlamenter rejimin doğduğu ve halen uygulandığı
tipik örnek İngiltere’dir. İngiltere’deki parlamenter rejime
“westminster modeli” adı da verilmektedir.
İngiltere’de uygulanan bu modelde yasama
erki halkın temsilcilerinin oluşturduğu yasama organında vücut
bulur. Bu erk başka hiçbir kurum tarafından paylaşılamaz.
Üstelik, serbest ve hakça seçimlerle temsilcilikleri tescil
olunmuş bulunan milletvekilleri halk adına siyasal karar alma
yetkisine meşru olarak sahip olan tek heyettir. Çünkü, egemen
olan iradeyi temsil yetkisi meşru olarak tescil edilmiş olanlar
onlardır. Halk (seçmenler) bu gücü onlara seçildikleri yasal
süre boyunca kullanmak üzere devir ve teslim ettiğini seçim
işlemiyle tescil etmiş bulunmaktadır. Dolayısıyla, halkın
(seçmenin) temsilcisi konumunda bulunan parlamento (uygulamada
alt-meclis konumundaki Avam Kamarası üyeleri) her türlü konuda
meţru otoriteye dayalı karar alma yetkisine sahiptirler. Onlar,
ancak seçim döneminde halka siyasal kararları dolayısıyla hesap
verirler. Halk (seçmen) bunları onaylamıyorsa, onlara oy
vermemek suretiyle tercihini belirtir. Bu kararların
kaldırılması veya yerine yeni kararların alınması bir dönem
sonra seçilecek olan temsilcilerin görevidir. Bu uygulamada
halkın siyasal sistemin yönetimine doğrudan doğruya bir etkisi
yoktur; halk kararları ancak dolaylı olarak etkiler.
[ii]
İngiltere’deki parlamenter rejim
uygulamasında dikkati çeken başlıca özellikleri de sıralamakta
yarar bulunmaktadır:[iii]
-
Yasama
organı iki meclisli olup alt meclis siyasal egemenliğin
kullanıcısı durumundadır.
-
Parti
hükümeti esastır; ve yürütme gücünü kullanan başbakan ve
bakanlar kurulu, aynı zamanda yasamayla kaynaşmıştır ve onu
etkisi altında tutar.
-
Bu rejim
iki partili bir parti sistemine dayalı olarak çalışır.
-
Sağ-sol
ayırımı sosyal sınıf esasına dayalı tek bir boyuttan ibaret
bir yalınlık içerir.
-
Seçim
sistemi dar bölge ve çoğunluk esasına göre düzenlenmiştir.
-
Merkezi ve
üniter bir yönetim sistemi egemendir. Yazılı olmayan, hatta
bazı düşünürlere göre mevcut olmayan, bir anayasaya göre,
tamamen yasama egemenliğine ve münhasıran temsili olan bir
demokrasi anlayışına göre yönetim Westminster sisteminin
esaslarını içerir.
[i]
(Teziç,1991:402vd.;Gözübüyük,1995:24-25.; Erdoğan,1996
(a):111vd.)
[ii]
(Kalaycıoğlu, 1999.)
[iii]
(Kalaycıoğlu, 1999.) Kalaycıoğlu bu özet bilgileri şu
eserden aktarmaktadır: Lijphart, Arend (1984). Çağdaş
Demokrasiler. (çev. Ergun Özbudun, Ersin Onulduran).
(Ankara: Türk Demokrasi Vakfı ve Türk Siyasal İlimler
Derneği Ortak Yayını. S.4-6.)
|