GLOBAL YOKSULLUK SORUNU

COŞKUN CAN AKTAN & İSTİKLAL Y. VURAL

Tüm dünyada temiz içme suyu ve kanalizasyon hizmetlerinin arzu edilir biçimde sunulabilmesi için 9 milyar dolar paraya ihtiyaç olduğu tahmin edilmektedir. Oysa sadece Avrupa’da yıllık dondurma tüketimine ayrılan para yaklaşık 11 milyar dolar olarak tahmin edilmektedir. Öte yandan, Avrupa ve Amerika’da evcil hayvanlar için harcanan paranın 17 milyar dolayında olduğu tahmin edilmektedir.

Çarpıcı bazı rakamları daha ortaya koymakta yarar vardır. Örneğin, Avrupa’da alkollü içecekler için yılda harcanan para 105 milyar dolar, tüm dünyada askeri harcamalar için harcanan para 780 milyar dolardır.

Tüm bu ilginç ve çarpıcı rakamlar ışığında globalleşen dünyada zengin ile yoksul insanların ihtiyaçları ve yapılan harcamaların ne denli farklı olduğu görülebilmektedir.

Dünyada ve Türkiye’de İnsani Yoksulluk

İnsani yoksulluk (human poverty), Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) tarafından geliştirilmiş yeni bir yoksulluk ölçütüdür. Gelir yoksulluğu, yaşamın idame ettirilmesi için asgari düzeyde gerekli gelir düzeyi ile ölçülüyor. Bu anlamda, gelir yoksulluğu, satın alma gücünden yoksun olma anlamına geliyor. Gelir yoksulluğu hesaplamalarında genellikle bir ülkede belirli miktarda yiyecek satın almak için gerekli gelir, “yoksulluk sınırı” olarak tanımlanıyor. İnsani yoksulluk ise bir kısım bireylerin insanca yaşam imkanlarına sahip olmaması anlamına geliyor. UNDP, gelişmekte olan ülkelerde insani yoksulluğu üç kriterden yola çıkarak hesaplamaktadır:

....................

........................

..........................

UNDP tarafından 200 yılında yayınlanan İnsani Yoksulluk araştırmasının sonuçlarını şu şekilde özetleyebiliriz: (UNDP, 2000: 172-173.)

1.      Araştırmaya dahil edilen toplam 85 ülke arasında insani yoksulluğun en fazla veya başka bir ifadeyle en yaygın olduğu ülkeler sırasıyla Nijer, Burkina Faso, Etyopya, Orta Afrika Cumhuriyeti ve Mali’dir. Buna karşın göreceli olarak insani yoksulluğun daha az boyutlarda olduğu tahmin edilen ülkeler ise şunlardır: Uruguay, Kosta Rika, Küba, Şili, Fiji ve Ürdün. Türkiye, toplam 85 ülke arasında insani yoksulluğun göreceli olarak en az olduğu ülkeler yönünden yapılan sıralamada 25. sırada bulunmaktadır.

İnsani yoksulluğun en ileri düzeyde olduğu Nijer’de, insani yoksulluğun göreceli olarak en az yaşandığı Uruguay’da ve Türkiye’ye mevcut verileri ortaya koymak bize karşılaştırma yapma imkanı sağlamaktadır.  İnsani gelişme kriterleri yönünden bu üç ülkenin durumu şu şekildedir:

2.       40 yaşından daha uzun bir  yaşama imkanına sahip olmayan nüfus oranı Nijer’de 35,2, Uruguay’da 5.0, Türkiye’de ise 9.3 dür.

3.       Nijer’de toplam nüfusun yüzde 85.3’ü, Uruguay’da yüzde 2.4’ü, ülkemizde ise yüzde 16’sı okuma  yazma bilmemektedir.

 Temiz içme suyundan mahrum olan nüfus oranı Nijer’de yüzde 39, Uruguay’da ise yüzde 5’tir. Ülkemizde ise nüfusun yaklaşık yarısının temiz içme suyundan mahrum olduğu tahmin edilmektedir.

4. Nijer’de sağlık hizmetlerinden mahrum bulunan nüfus oranı yüzde 70’tir. Uruguay’da ve ülkemizde ise  herkesin genel olarak temel sağlık hizmetlerine erişiminin mümkün olduğu tahmin edilmektedir.

5. Nijer’de nüfusun yüzde 81’i kanalizasyon hizmetlerinden mahrum olarak yaşamaktadır. Uruguay’da bu konuda veri elde edilememiştir. Ülkemizde ise bu oran yüzde 20’dir.

6. İnsani yoksulluk kriterlerinden bir diğeri ise 5 yaşın altında yetersiz beslenen nüfus oranıdır. Nijer’de sözkonusu oran yüzde 50, Uruguay’da yüzde 5 ve ülkemizde ise yüzde 10’dur.

Bu açıklamalarımızdan anlaşıldığı üzere az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler insani yoksulluk sorunu ile karşı karşıya bulunmaktadırlar ve bu sorun özellikle az gelişmiş ülkelerde çok ciddi boyutlardadır.

Yoksulluk sorunu genel olarak az gelişmiş ve gelişmiş ülkelerin bir sorunu olarak bilinir. Ancak gelişmiş ülkelerde de insani yoksulluk sorunu mevcuttur. Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı adını taşıyan organizasyonun gelişmiş ülkelerde insani yoksulluk araştırmasının sonuçlarını burada özetlemekte yarar görüyoruz.

Doğumda 60 yaş ve üzerinde yaşam imkanına sahip olmayan nüfus oranı bazı ülkelerde diğerlerine oranla göreceli olarak yüksek bulunmaktadır. Örneğin, ABD’de bu oran yüzde 12.4 iken, Norveç’te sözkonusu oran yüzde 8.9’dur.

Fonksiyonel açıdan okuma yazma imkanını sahip olmayan nüfus oranı da ülkeden ülkeye değişmekle birlikte İskandinav ülkelerinde belirtilen oranın daha düşük olduğu görülmektedir. ABD’de nüfusun yüzde 20.7’si fonksiyonel okur yazarlık imkanına sahip değildir. Sözkonusu oran Norveç’te yüzde 8.5 dir. Uzun dönem işsizlik oranı da insani gelişmenin temel göstergelerinden birisidir. Bazı ülkelerde işsizlik sorununun daha ciddi bir sorun olduğu görülmektedir.

UNDP, gelir yoksulluğunu da insani yoksulluğun bir temel göstergesi olarak ele almaktadır. Kullanılabilir kişisel gelirin yüzde 50’sinden daha az bir kısmına sahip nüfus yüzdesi Norveç’te 5.8 iken, bu oran ABD’de 17.3 dür.

Dünyada  ve Türkiye’de İnsani Gelişme

Birleşmiş Milletler bünyesinde oluşturulan Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) adını taşıyan ünite tarafından 1990 yılından bu yana “İnsani Gelişme Raporu” adını taşıyan bir yıllık araştırma yayınlanmaktadır. Bu raporda ülkelerarası sosyo-ekonomik gelişmişlik düzeylerini karşılaştırmak için İnsani Gelişme İndeksi (Human Development Index) adı verilen bir indeks geliştirilmiştir. Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı, yayınladığı raporda ülkeler arasındaki gelişme düzeyinin sadece kişi başına milli gelirdeki artışla (ekonomik büyüme) ölçülmesinin doğru olmadığını ifade etmektedir. Bir ülkedeki milli gelir artışının yüksek olması, o ülkenin gelişmiş ülke olarak kabul edilmesi için yeterli değildir. Ekonomik büyüme kavramının dışında “sosyo-ekonomik gelişme” kavramı ülkeler arasındaki refah ve yaşam standardını açıklamak için daha doğrudur. Başlıca bu gerekçelerden hareketle hazırlanan İnsani Gelişme Raporu’nda sosyo-ekonomik gelişme düzeyi başlıca üç kriterden yola çıkarak tespit edilmektedir :

......................

.........................

...........................

UNDP’nin 1998 yılı verilerine göre yaptığı araştırmanın sonuçlarına göre ülkeler başlıca üç kategoride toplanmıştır: Yüksek düzeyde insani gelişme kategorisi, orta düzeyde insani gelişme düzeyi kategorisi, düşük düzeyde insani gelişme düzeyi kategorisi.

174 ülke arasında insani gelişmişlik yönünden en ileri olan ülkelerin başında Kanada, Norveç ve ABD gelmektedir. Örneğin, Kanada’da ortalama yaşam beklentisi  79.1 yıl, okuma yazma oranı yüzde 99, okullaşma oranı yüzde 100, SGP cinsinden GSYİH ise 23.582 dolar olarak hesaplanmıştır. Sıralamada en başlarda yeralan ülkelerde bu veriler birbirine oldukça yakındır. Batı’nın gelişmiş ülkeleri arasında insani gelişme yönünden önemli farklılıklar bulunmamaktadır. (Tablo X-6.)

İnsani gelişme indeksi sıralamasında en altta yeralan ülke ise Sierre Leone’dır. Bu ülkedeki verileri de yukarıdaki ülkelerle karşılaştırma açısından sunmakta yarar bulunmaktadır. Sierre Leone’da ortalama yaşam beklentisi yaklaşık Kanada’daki ortalama yaşam beklentisinin yarısı kadardır. Kanada’da bir kişinin doğumda yaşam beklentisi yaklaşık 80 yıl iken, Sierre Leone’da sadece 38 yıldır. Sierre Leone’de okuma yazma bilenlerin oranı yüzde 31, okullaşma oranı ise yüzde 24’tür. Kişi başına milli gelir ise bu ülkede 458 dolar olarak tahmin edilmiştir.

Düşük düzeyde insani gelişme kategorisinde yeralan diğer bazı ülkeler şunlardır: Nijerya, Burkina Faso, Etyopya, Burundi, Gine Bissau, Mozambik, Çad, Orta Afrika Cumhuriyeti, Mali, Ruanda, Malawi, Gine.

Türkiye, 174 ülke arasında insani gelişme indeks sıralamasında 85. sırada yeralmaktadır. Ülkemizde ortalama yaşam beklentisi 69.3 yıl, okuma yazma oranı yüzde 84, okullaşma oranı yüzde 61 olarak tahmin edilmiştir. Ülkemizde tahmin edilen kişi başına milli gelir (SGP cinsinden) ise 6.442 dolardır. Türkiye ile yüksek düzeyde insani gelişme kategorisi içerisinde yeralan ülkelerin bir çoğu arasında ciddi bir uçurum olduğu hemen dikkati çekmektedir. Buna karşın, Türkiye, insani gelişme yönünden  sıralamada en altlarda yeralan ve pek çoğu Afrika ülkesi olan ülkelerden çok daha iyi bir konumdadır.

Globalleşmenin Gelir Eşitsizlikleri Üzerindeki Etkileri

Buraya kadar sunulan istatistiki verilerden çok açık olarak anlaşıldığı üzere dünyada ülkeler arasında kişi başına düşen gelir dağılımı, milli gelirin nüfus yüzdeleri arasındaki dağılımı, gelir ve insani yoksulluk ve aynı zamanda insani gelişme yönünden çok ciddi anlamda dengesizlikler bulunmaktadır. Acaba bu dengesizliklerin ortaya çıkmasında globalleşme sürecinin etkileri ne olmuştur? Dünyadaki gelir eşitsizliklerinin ve yoksulluğun ortaya çıkmasına globalleşme süreci mi sebep olmuştur? Yoksa globalleşme süreci, dünyadaki eşitsizliklerin ve yoksulluğun ortadan kaldırılması açısından bir fırsat mıdır? Önemle belirtmek gerekir ki, bu belirtilen konularda bilimselve objektif sonuçlara ulaşmak gerçekten kapsamlı ampirik çalışmalara ihtiyaç göstermektedir. İktisatçıların ve konuyla ilgilenen uzman ya da uzman olmayan kişilerin globalleşmenin gelir dağılımı, yoksulluk ve insani gelişme üzerindeki etkileri konusundaki görüşleri arasında farklılıklar bulunmaktadır. Kimileri globalleşmeyi olumlu  bir süreç olarak ele alırken, kimileri globalleşmenin zengin ile yoksul arasındaki uçurumu daha da genişlettiği görüşündedirler.

Tablo X-6: İnsani Gelişme Yönünden En İyi ve En Kötü Konumda

Bulunan Ülkeler (1998)

Globalleşme ve eşitsizlik arasında Dünya Bankası tarafından yayınlanan bir çalışmada dünyada 16. yüzyıldan bu yana eşitsizliklerin sürekli artma eğilimi gösterdiği ancak, globalleşmenin bu eşitsizliklerin ortaya çıkmasında ana neden olmadığı, aksine globalleşme sürecine katılmayan ülkelerin daha zararlı çıktığı tespiti yapılmaktadır.[ii]

Dünya Bankası tarafından yayınlanan  çalışmada global düzeydeki gelir eşitsizliklerinin ve yoksulluğun azaltılmasında temel belirleyici faktörün ekonomik büyüme olduğu üzerinde durulmaktadır. Sözkonusu raporda şu tespitler yapılmaktadır: [iii]

-Ekonomik büyüme zengin ve yoksul ülkeler arasındaki ortalama gelir farklılıklarının temel belirleyicisidir. 19. yüzyılın başlangıcında global yıllık ortalama gelir bu günün satın alma gücü ile kişi başına yaklaşık 650 dolar idi. Başka deyişle 1 milyarlık nüfusun 2/3’ünün günde bir dolar civarında bir gelirle yaşadığı tahmin edilmektedir. Daha sonra, Avrupa ve Kuzey Amerika’da başlayan büyüme, Rusya, Latin Amerika ve Doğu Asya da dahil olmak üzere tüm dünyaya yayılmış, ortalama gelirler yükselmiş ve bu ülkelerdeki yoksulların durumunda iyileşmeler görülmüştür.  Bu büyüme sürecinin en zayıf olduğu bölgeler Güney Asya ve Aşağı Sahra Afrika’dır. Bu bölgelerdeki aşırı yoksulluğun asıl nedeni budur. Keza, Dünya Bankası’nca yakın geçmişe ilişkin olarak yapılan bir analizde; 1990’lı yıllarda aşırı yoksulluktaki yavaş düşüşün, en yoksul ülkelerdeki büyümenin çok düşük olmasından kaynaklandığını göstermiştir.

-Etiyopya gibi bazı ülkelerde kişi başına gelirler kabaca iki yüzyıl öncesiyle aynı düzeydedir. Benzer şekilde, uzun dönemli büyümedeki eşitsizlikler de zengin ve yoksul ülkeler arasındaki farkı açıklamaktadır. Birkaç istisna dışında 19. yüzyılda büyümeye başlayan ülkeler büyüme süreçlerini devam ettirmişlerdir. Bu ülkelerde, satın alma gücü paritesi ile kişi başına reel ortalama gelirler 1820’lerdeki gelirlerinin neredeyse 20 katıdır. Fakat, bazı ülkelerde kişi başına milli gelir düzeyi kabaca iki yüzyıl öncesiyle aynı düzeydedir. Etiyopya buna iyi bir örnek teşkil etmektedir. Kaçınılmaz bir şekilde bu ülkelerle, büyümeyi ilk gerçekleştiren ve bu büyümelerini devam ettiren ülkeler arasındaki fark gittikçe büyümüştür.

-Nispi büyüme oranlarındaki farklılıklar kişiler arasındaki gelir dağılımındaki değişikliklerin pek çoğunu açıklamaktadır. Dünya Bankası’nca yapılan çalışma; dünya genelinde kişiler arasındaki gelir farklılıkların yaklaşık yüzde 88’inin ülkeler arasındaki ortalama gelir eşitsizlikleri ile açıklanabildiğini ortaya koymuştur. Kısa dönemlerde ülke içi gelir dağılımı da önem kazanmaktadır. Ayrıca, bu çalışmada, örneğin, kentsel Çin’in kırsal Çin’e ve Hindistan’a göre nispi olarak hızlı büyümesi 1987 ve 1993 yılları arasındaki global dengesizliğin açıklanmasında önemli bir gelişme olarak kabul edilebilir.

-Öte yandan doğru politika ve kurumsal koşullarda globalleşme, büyümeyi desteklemektedir. Eğer yoksulluğun ve eşitsizliğin tek belirleyicisinin büyüme olduğu kabul ediliyorsa, bu durumda globalleşmenin öneminin ne olduğu sorusu ön plana çıkmaktadır. Bu sorunun cevabı doğru politika ve kurumsal koşullarda ekonomik entegrasyonun büyümeyi desteklediği şeklindedir. Global eşitsizliğin en hızlı arttığı dönemlerin 19. ve 20. yüzyılın ikinci yarılarının olması bir rastlantı değildir. 20. yüzyılın ilk yarısında global eşitsizliğin artmamasının nedeni, büyük ölçüde entegrasyon karşıtı ve dünyanın en ileri ekonomilerinde global depresyona yol açan büyük politika hatalarıdır.

Gerçekten de; globalleşme, eşitsizlik ve yoksulluk arasında bir bağ mevcuttur. Fakat bu ne yeni bir şeydir ne de eleştirildiği gibidir. Globalleşme ülkeleri yoksullaştırmaz, aksine onların zengin olmalarına yardımcı olur. Fakat, globalleşme tüm ülkeleri aynı ölçüde zenginleştirmez. Globalleşme sonucunda; dünya genelinde gelir dengesizliği artmış ve büyümelerini gerçekleştiremeyen ülkelerde yoksulluk devam etmiştir. Hızlı ekonomik büyümenin eşit bir şekilde yayılmamasının pek çok ülkedeki nedeni, kötü yönetim, kural ve kurumlardaki yetersizlik, siyasal ve ekonomik istikrarsızlıktır.  Zengin ülkeler, yoksul ülkeler yoksul kaldıkları için zenginleşmemişlerdir. Bu ülkelerin eleştirebilecek yönü, yoksul ülkelerin çaresiz bir şekilde ihtiyaç duydukları yardımı ve fırsatları sağlamalarında başarısız olmalarıdır.[iv]

-Global ekonomik entegrasyona katılan gelişmekte olan ülkelerin büyüme oranları 1970’lerden itibaren hız kazanmış ve bu durum 1980 ve 1990’larda da devam etmiştir. Zengin ülkelerin büyüme oranları son 20-30 yılda yavaşlamışken globalleşmeye katılan gelişmekte olan ülkelerin büyüme oranları, bu ülkelerin tersi bir eğilim göstererek 1970’lerden itibaren yükselme göstermiş ve bu hız 1980 ve 1990’larda da devam etmiştir. Globalleşmeye katılmamış gelişmekte olan ülkelerin büyüme oranları ise zengin ülkeler gibi 1970’lerden itibaren yavaşlamış ve bu eğilim 1980 ve 1990’larda da devam etmiştir. 1990’lı yıllarda globallleşmeye katılan gelişmekte olan ülkelerde kişi başına GSYİH yüzde 5, zengin ülkelerde yüzde 2,2 ve katılımcı olmayan gelişmekte olan ülkelerde ise sadece yüzde 1,4 büyümüştür. Böylece globalleşme sürecine dahil olan ülkeler zengin ülkelere yetişirken, globalleşme sürecine dahil olmayanlar çok geride kalmışlardır. ((Bkz: Tablo X-7.)

Tablo X-7: Global Ekonomik Entegrasyona Uyum Yönünden Ülke Gruplarında Ortalama Büyüme Oranları (%)

Kaynak: http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/ekonomi/sayi7/kuresel.htm

(Orijinal kaynak: David Dollar and Aart Kraay , Trade, Growth, and Poverty, Washington DC: World Bank Publication.)

Gerçekte, sürekli büyümeyi yaratmada başarısız olan ülkeler, global entegrasyona sırtlarını dönmüş ülkeler ile çoğunluğu Sahra-altı Afrika‘da yer alan ve globalleşmenin sunduğu fırsatlardan yararlanmak için gerekli önkoşullara sahip olmayan ülkelerdir. Yoksulluğu azaltmanın ve gelir farklılıklarını kapatmanın yolu bu tür engelleri ortadan kaldırmaktır. Yoksul ülkelerin büyüme oranları ve gelir seviyeleri global ekonomik entegrasyon yoluyla yükseltilebilirse, bu ülkelerin gelişmiş ülkelerle olan gelir farklılıklarının azaltılması mümkün olabilecektir.

Kaynak: C.Can Aktan ve İstiklal Y. Vural, Globalleşme : Fırsat mı, Tehdit mi? , İstanbul: Zaman Kitap, 2004.